صفحه محصول - تحقیق تدوین مدلی جهت مدیریت اسلامی بر اساس نامه 53 نهج البلاغه

تحقیق تدوین مدلی جهت مدیریت اسلامی بر اساس نامه 53 نهج البلاغه (docx) 229 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 229 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم دانشگاه علامه طباطبایی پردیس آموزش های نیمه حضوری پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت دولتی (گرایش منابع انسانی) موضوع تحقیق مدل سازی مدیریت اسلامی بر مبنای عهدنامه مالک اشتر استاد راهنما جناب آقای دکتر وجه اله قربانی زاده استاد مشاور جناب آقای دکتر حسین افراسیابی استاد داور جناب اقای دکتر بهروز رضایی منش نگارش سیده فاطمه حسینی زاده تقدیم به مولا و امام مظلومم امیرالمومنین علی علیه السلام که مظلومیتش در زمان حال بسیار بیشتر از مظلومیت و غربت او در زمان حیاتش می باشد. او که باب مدینه العلم است و ما به ظاهر شیعیان به دنبال ابواب دیگریم و این منبع علم نشأت گرفته از وحی و عصمت در طی قرن ها و دهه های متمادی خاموش و مسکوت مانده است. به امید روزی که امام عصر(عج) این علوم را ظاهر و در این دنیا پیاده کنند. با تقدیر و تشکر ازخدای منّان که بر من منّت نهاده و توفیق عطا فرمود که این کار را به اتمام رسانم و به معرفت و دانشم نسبت به علم و عصمت مولایم علی بن ابیطالب علیه السلام افزود. و با سپاس و قدرانی از زحمات پدر و مادرم که در طی سالها، شوق علم آموزی و دانش جویی را در نهادم پرورش دادند. و با تشکر از زحمات و همراهی های همسر مهربانم که اگر کمک و یاری او نبود هرگز موفق به طی این مسیر نبودم. و با تشکر از زحمات آقای دکتر قربانی زاده و دکتر حسین افراسیابی که در اتمام این پایان نامه، مرا بسیار کمک و همراهی نمودند. چکیده امروزه بیشتر صاحبنظران بر این باورند که هیچ امری در زندگی انسان برای پیشبرد اهداف او نمی تواند مهم تر و مؤثّر تر از مدیریت و رهبری باشد. مطالعه نهج البلاغه، هر خواننده ژرف نگر را با این حقیقت آشنا می سازد که آن حضرت برای ادارۀ جامعه، اصول و مبانی ارزشمندی ارائه کرده اند. این تحقیق سعی دارد با الهام از آموزه های امام علی(ع)، در نامه 53 نهج البلاغه معروف به عهد نامه مالک اشتر، مسائل مربوط به رهبری و مدیریت اسلامی را تجزیه و تحلیل کرده و به تدوین الگوی مدیریت اسلامی بپردازد. در انجام این پژوهش که از نوع تحقیقات کیفی است، از رویکرد نظریه زمینه ای و یا بعبارتی نظریه برخاسته از داده ها استفاده شده است. بر اساس این رویکرد، محقق داده ها و اطلاعات مربوط به موضوع را جمع آوری نموده و پس از تجزیه و تحلیل آنها در طی سه مرحله گذاری باز، کد گذاری محوری و کد گذاری گزینشی به تکوین نظریه می پردازد؛ به گونه ای که این نظریه در یک سطح وسیع یک فرآیند، یک عمل و یا یک را تبیین کند. محقق پس از تجزیه و تحلیل داده ها به 24 مقوله اصلی دست یافته که پس از سازماندهی مقولات، با توجه به وفور داده ها در زمینه تصمیم گیری، این مقوله بعنوان پدیدۀ (مقوله) محوری در مرحله کدگزاری گزینشی انتخاب شده است. ودر طی استخراج مدل مدیریت اسلامی،فرآیند تصمیم گیری علوی نیز به دست آمده است.این فرآیند شامل پنج مرحله است،که سه مرحلۀ اول آن در مقولۀ هسته ای فرآیند مدیریت علوی قرار میگیرد.و مرحلۀ چهارم فرآیند تصمیم گیری که شامل وظایف مدیریتی است، در مقولۀ راهبردهای فرآیند میریت علوی جای می گیرد.و مرحلۀ پنجم آن که اصول بعداز اجرای تصمیمات است در فرآیند مدیریت علوی قرار نگرفته و تنها در فرآیند تصمیم گیری ذکر شده است. در طی این پژوهش محقق توانسته است سبک رهبری امام علی(ع) را از متن عهدنامه استخراج نماید که از آن با عنوان «الگوی رهبری تناسبی »یاد شده است.علاوه برآن، سه منبع قدرت فرهمندی، مقبولیت مردمی ومشروعیت قانونی بعنوان عوامل قدرت و نفوذمؤثر بررهبری شناخته شده است. کلید واژه ها: مدیریت اسلامی، نهج البلاغه،حضرت علی(ع)، نظریه زمینه ای، رهبری تناسبی. فهرست مطالب عنوان صفحه TOC \o "1-5" \h \z \u فصل اول: کلیات PAGEREF _Toc420269434 \h 1 1-1- مقدمه2 2-1- بیان مسأله3 3-1- ضرورت تحقیق PAGEREF _Toc420269437 \h 4 4-1- هدف اصلی تحقیق6 5-1- سؤالات تحقیق6 فصل دوم : مبانی نظری7 1-2- اندیشمندان مدیریت اسلامی8 2-2- منابع‌ تحقیق‌ در مدیریت‌ اسلامی‌................8 3-2- تعاریف مدیریت8 4-2- مهمترین اهداف مدیریت عبارتنداز:9 5-2- مفاهیم مدیریت ورهبری اسلامی10 6-2- اهداف مدیریت اسلامی......10 7-2- جایگاه نهج البلاغه11 8-2- معرفی مالک اشتر 13 1-8-2- گوشه ای از زندگی مالک13 2-8-2- معرفی مالک اشتر در کلام امیرالمؤمنین (ع).......................................................................14 9-2- سابقه و کیفیت تکوین مدیریت16 1- 9-2- چارلز باباژ 17 2-9-2- نظریه اصول گرایان (وظیفه گرایان )17 3-9-2- نظریه بوروکراسی وبر17 4-9-2- نهضت روابط انسانی18 5-9-2- نظریه تقویت رفتار19 6-9-2- نظریه برابری19 7-9-2- نظریه انتظار19 8-9-2- تئوری مسیر – هدف19 9-9-2- الگوی رهبری مشارکتی20 10-9-2- مدل منطقی وعقلایی در تصميم گيري20 11-9-2- نظریه عقلانی محدود و رضایتمندی21 12-9-2- ویژگی های کمال مدیریت22 13-9-2- نظریه سیستمی22 1-2- نظریه پردازان مدیریت اسلامی23 1- 1-2- نظریه های متقدم مدیریت اسلامی24 - ندیشه غزالی طوسی24 - اندیشه ابن خلدون PAGEREF _Toc420269469 \h 25 - ابونصر فارابی(339-259 ه.ق)27 - ابن جماعه (733- 639 ه.ق)28 - ابن تیمیه29 - امام فخر رازی( 606- 536 ه.ق)30 - ابویوسف31 - ابن مقفع32 - -جاحظ33 - باقلانی مالکی ( متوفی 403 ه.ق )34 - ابوالحسن‌ ماوردی‌35 - ابوعلی سینا36 - ابن قتیبه38 - ابن طاهر بغدادی38 2-1-2- نظریه های متأخر مدیریت اسلامی39 - -نظریه رشد شهید علامه مطهری39 - رویکرد نظری اصول گرایی40 - رویکرد نظری اخلاق و ویژگی های مدیران اسلامی PAGEREF _Toc420269485 \h 42 - رویکرد وظایف مدیران مسلمان43 - رویکرد تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت44 فصل سوم : روش تحقیق46 1-3- روش تحقیق47 2-3- انواع طرح های تحقیق کیفی48 3-3- روش نظریه برخاسته از داده ها (grounded thery):48 1-3-3- طرح سیستماتیک50 2-3-3- طرح نوخاسته PAGEREF _Toc420269493 \h 51 3-3-3- -طرح سازاگرا PAGEREF _Toc420269494 \h 51 4-3- روش و ابزار گردآوری اطلاعات52 5-3- روایی (validity) و پایایی (Reliability)52 فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها54 1-4- مدلسازی مدیریت اسلامی بر مبنای عهدنامه مالک اشتر55 2-4- دلایل انتخاب عهدنامه مالک اشتر برای مدلسازی مدیریت اسلامی55 3-4- رویکرد نظریه برخاسته از داده ها55 4-4- روند اجرای پژوهش56 5-4- خصوصیات شخصی لازم وضروری در مدیریت اسلامی چیست؟56 1-5-4- مفهوم تقوا57 2-5-4- مفهوم عدل و عدالت60 3-5-4- مفهوم تدبیر62 4-5-4- مفهوم شرح صدر64 - ضرورت وجود شرح صدر در مدیریت65 6-4- زمینه های لازم برای شکل گیری مدیریت اسلامی کدامند؟66 1-6-4- مفهوم مشروعیت67 2-6-4- مقبولیت مردمی68 7-4- برمبنای عهدنامه مالک اشتر مدیریت اسلامی چه وظایفی دارد؟69 1-7-4- مدیریت منابع انسانی72 2-7-4- سازماندهی:74 3-7-4- برنامه ریزی76 4-7-4- مدیریت منابع مالی79 5-7-4- مدیریت ارتباطات و اطلاعات82 - تعریف ارتباطات82 - تعریف سیستم های اطلاعاتی82 8-4- مقوله هسته ای و اصلی فرآیند مدیریت اسلامی چه نام دارد؟85 1-8-4- تصمیم گیری93 9-4- مدیریت اسلامی چه اهدافی را دنبال می کند؟96 1- 9-4- عمران96 2-9-4- امنیت PAGEREF _Toc420269523 \h 97 3-9-4- هدایت و ارشاد:100 4-9-4- رفاه101 10-4- مقوله های زمینه ای تأثیر گذار بر مدیریت اسلامی کدامند؟ PAGEREF _Toc420269526 \h 103 1-10-4- دلبستگی اعضای سازمان PAGEREF _Toc420269527 \h 105 2-10-4- میزان وفاداری مردم107 3-10-4- میزان جذابیت پیامد ها109 4-10-4- قدرت عوامل ذی نفوذ PAGEREF _Toc420269530 \h 110 11-4- متغیر های میانجی تأثیرگذار بر مدیریت اسلامی کدامند؟110 1-11-4- عوامل سیاسی110 2-11-4- عوامل فرهنگی111 3-11-4- عوامل طبیعی112 4-11-4- عوامل اقتصادی112 نتیجه گیری112 فصل پنجم : یافته ها ونتایج114 1-5- دستاوردهای پژوهش115 1-1-5- فرآیند مدیریت علوی115 - ویژگیهای لازم مدیر در مدیریت علوی....................................................................115 - مقوله های زمینه ای مؤثر بر مدیریت علوی................................................................................117 - راهبردهای مدیریت علوی..................................................................................................................118 - مقوله ی هسته ای مدیریت علوی....................................................................................................118 - پیامدهای مدیریت علوی.....................................................................................................................120 - متغیرهای میانجی مؤثر بر مدیریت علوی........................................................................................120 2-1-5- فرایند تصمیم گیری علوی124 3-1-5- الگوی رهبری تناسبی127 4-1-5- عوامل قدرت و نفوذ به عنوان عوامل مؤثر بررهبری129 2-5- نتیجه گیری130 3-5- پیشنهاها131 4-5- قلمرو و محدودیت های تحقیق132 فهرست منابع133 فهرست جداول عنوان صفحه TOC \h \z \t "عنوان جدول" \c جدول (1-3) : مقایسه ویژگی های روش های کیفی و کمی(خاکی،همان،134)47 جدول1-4 : خصوصیات شخصی لازم درمدیریت اسلامی(مقوله تقوا) PAGEREF _Toc420269108 \h 56 جدول 2-4 : خصوصیات شخصی لازم در مدیریت اسلامی (مقوله عدالت)59 جدول 3-4:خصوصیات شخصی لازم در مدیریت اسلامی (مقوله تدبیر)61 جدول 4-4 : خصوصیات شخصی لازم در مدیریت اسلامی (مقوله شرح صدر)63 جدول 5-4 :مقوله مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی66 جدول 6-4 :مقوله مدیریت منابع انسانی69 جدول7-4 :مقوله سازماندهی73 جدول8-4 : مقوله برنامه ریزی75 جدول9-4 : مقوله مدیریت اموال عمومی78 جدول 10-4 :مقوله ی مدیریت ارتباطات و اطّلاعات80 جدول 11-4 :مقوله تصمیم گیری85 جدول12-4:مقوله ی عمران96 جدول13 -4: مقوله ی امنیت97 جدول 14-4 :مقوله ی هدایت و ارشاد98 جدول 15-4 :مقوله ی رفاه101 جدول شماره16-4: مقوله دلبستگی اعضای سازمان103 جدول 17-4 :مقوله ی میزان وفاداری مردم106 جدول 18-4 : مقوله میزان جذابیت پیامد ها108 جدول 19-4 :مقوله ی قدرت عوامل ذی نفوذ110 جدول 20-4 :مقوله ی عوامل سیاسی110 جدول 21-4 :مقوله ی عوامل فرهنگی111 جدول 22-4 :مقوله ی عوامل طبیعی111 جدول 23-4 :مقوله ی عوامل اقتصادی112 فهرست اشکال عنوان صفحه TOC \h \z \t "عنوان شكل" \c شکل 1-3: (نمودار کدگذاری محوری)50 شکل 1-4 : نمودار محوری تقوا PAGEREF _Toc420269133 \h 58 شکل 2-4 : نمودار محوری عدالت61 شکل 3-4 : نمودار محوری تدبیر63 شکل 4-4 : نمودار محوری شرح صدر66 شکل 5-4 : نمودار محوری مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی69 شکل 6-4 :نمودار محوری مدیریت منابع انسانی73 شکل 7-4: نمودار محوری سازماندهی75 شکل 8-4 : نمودار محوری برنامه ریزی78 شکل9-4 : نمودار محوری مدیریت اموال عمومی80 شکل10-4 نمودار محوری فرآیند ارتباطات84 شکل 11-4:فرایند مدیریت ارتباطات و اطلاعات84 شکل 12-4: فرایند تصمیم گیری علوی95 شکل 13-4 : نمودار محوری عمران97 شکل 14-4: نمودار محوری امنیت...................................................................................................................98 شکل15-4 :نمودار محوری هدایت و ارشاد100 شکل16-4: نمودار محوری رفاه.........................................................................................................................103 شکل 17-4: نمودار محوری میزان وفاداری مردم به حکومت108 شکل 1-5:فرآیند مدیریت علوی122 شکل 2-5: فرآیند تصمیم گیری علوی123 شکل 3-5:پیوستار رهبری تناسبی127 فصل اول کلیات 1-1- مقدمه ویژگی اجتماعی بودن از فطریات انسان است وتاریخ بشر بیانگر این است که انسان همیشه به صورت دسته جمعی زندگی می کرده است. زندگی اجتماعی، قدرتی نظم آفرین و قوانینی مورد پیروی همگان را می طلبد، تا در بستر قوانین و نظم اجتماعی، رشد و بالندگی و پیشرفت به سوی کمال حاصل شود. بنابراین یکی از ارکان زندگی اجتماعی، مدیریت و رهبری است. زیرا در اجتماع منافع و مقاصد افراد و سرنوشت اشخاص با یکدیگر ارتباط و اشتراک پیدا می کند؛ و به خاطر هر چه مطلوبتر این ارتباط و پایمال نشدن این حقوق، تعیین وظایف، معرفی حدود و رعایت حقوق ضرورت دارد، تا حق از باطل و کژی از راستی مشخص گردد. و از همین جا است که هماهنگی بین افرادو واحد های اجتماعی، هدایت بسوی هدف، نظارت بر ضوابط و ارزشیابی کارها، ضرورت مدیریت و رهبری را روشن می سازد. و در یک کلام می توان این ضرورت را چنین ترسیم کرد که در نظام اجتماعی، مدیریت، محور زندگی است. مدیریت و رهبری از هر نوعی که باشد، از ریاست بانک ملت گرفته تا حکومت بر یک ملت، در کارآیی سازمان مربوطه و تحقق اهداف نقش مؤثر دارد. منتهی باید اذعان داشت که مدیر در تشکیلات خود، تنها تأثیراجرایی ندارد،بلکه هر حرکتی از حرکات او آثار مختلفی بر جای خواهد گذاشت. رفتار شایسته و برخورد نیک مدیر و رهبر با زیر دستان، نقش مهمی در ایجاد محبوبیت برای مدیر و جلب خشنودی عمومی دارد و بستر مناسبی برای رشد و تعالی اعضاء سازمان و تحقق اهداف آن فراهم می کند. عدم مدیریت صحیح خود بزرگترین و سخت ترین مانع اجتماعی مردمان است و امیر المؤمنان علی(ع) نسبت به آن چنین هشدار داده است: «نگرانی من از آن است که نا بخردان و نابکاران این امت زمامداری را بدست آرند، و مال خدا را دست به دست گردانند و بندگان او رابه بندگی و خدمت خود گیرند و با صالحان در پیکار باشند و فاسقان را یاران خود سازند» (نهج البلاغه، ترجمه دشتی، 1379، نامه62). امیر المؤمنین علی(ع) در تمام دوران حکومت خود تلاش نمود تا مبانی فکری مدیریت اسلامی و سیرت نیکوی آن را نشان دهد و در همین راه پذیرای همۀ سختیها شد، چنانکه فرمود: «به خدا سوگند اگر شب را تا بامداد بر بستری از خار سخت بیدار به سر برم، و یا در غل و زنجیرها بسته و کشیده شوم، برایم محبوبتر است از اینکه خدا و رسولش را روز قیامت در حالی ملاقات کنم که به بعضی از بندگان ستم کرده و چیزی از اموال دنیا را غصب نموده باشم»(همان، کلام 224). حضرت علی(ع) بر سر پیمان خود با خدا و مردم ایستاد و حکومت و مدیریت اسلامی را پاس داشت و شهادت آن حضرت نیز در همین راه بود. نهج البلاغه، پس از قرآن کریم گرانبها ترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است. این کتاب شامل منتخبی از خطبه ها و مواعظ، نامه ها و کلمات کوتاه و قصار امیرالمؤمنان علی(ع) است که توسط سید رضی گرد آوری شده است. سخن امام علی(ع)، والاترین سخن پس از کلام خداوند و پیامبر اکرم است، چنانکه دربارۀ سخن آن حضرت گفته اند: «پایین تر از سخن خداوند و بالاتر از گفتار همۀ مخلوقات است» (الحسینی الخطیب، 1395ق، 43). زیرا علی(ع) به بیانی سخن گفته که سر شار از عصمت مطلق است. ما شیعیان معتقد به عصمت مولا علی(ع) هستیم و اعتقاد داریم به اینکه سخنی که از وحی و عصمت نشأت گرفته مصون از خطا واشتباه است و به همین جهت این متون از منابع غنی علوم انسانی و اسلامی به شمار می روند و لازم است که علوم مختلف اسلامی را از این منابع مهم و ارزشمند استخراج کرده و آن را در زندگی شخصی و اجتماعی خود بکار گیریم. یکی از مباحث مهم در نهج البلاغه، مبحث مدیریت است؛ که امام علی(ع) بطور کامل و جامع در نامه 53 نهج البلاغه، معروف به عهد نامه مالک اشتر، این مبحث را شرح داده اند و اصول و مبانی ارزشمندی برای ادارۀ کارآمد جامعه ارائه داده اند. به همین دلیل محقق در این پژوهش تلاش نموده تا با استفاده از مطالب مندرج در عهد نامه مالک اشتر و با بهره گیری از سخنان و نامه های دیگر امام علی(ع)، مدیریت اسلامی را مدلسازی نماید و در این راه از روش نظریه زمینه ای و یا داده بنیاد برای مدلسازی و تدوین تئوری استفاده نموده است. 2-1- بیان مسأله خداوند همزمان با هبوط حضرت آدم (ع) و حوا روی زمین،آدم (ع) را به پیامبری برگزید.یعنی با به وجودآمدن دو انسان، مدیریت و رهبری نیز به وجود آمده است.بنابراین هیچ امری در زندگی انسان برای پیشبرد اهداف او نمی تواند مهم تر ومؤثّرتر از مدیریت و رهبری باشد.انسان پس از پیمودن مسیرهای پرفراز و نشیب وطاقت فرسا، به اصول ومبانی مهم وارزشمندی در مدیریت دست یافته که نتیجه آن، دگرگونی چهرۀ جهان است.مدیریت دردنیای کنونی، به فنون ورموزی پیچیده واصولی پویا مجهز شده است.البته تحلیل دربارۀ مدیریت بحثی جدید نیست، بلکه از دغدغه های کهن بشر است و به یک ملت اختصاص ندارد. واضح است که پیامبران الهی بهترین مدیران برای هدایت و پیشرفت انسانها هستند. و پیامبر بزرگ اسلام که خاتم پیامبران است، بهترین وکاملترین دین وآیین را برای انسانها به ارمغان آورده است. بعداز خاتم الانبیاء (ص) بهترین مفسّران و عاملان واقعی این آیین الهی، ائمّه (ع) می باشند. طبق اعتقادات شیعیان، ائمه (ع) دارای عصمت مطلق و علم لدنّی هستند.که صدها دلیل و برهان بر اثبات این ادعا وجود دارد. از جمله مهمترین این ادلّه، آیه ی تطهیر (سوره ی احزاب،آیه ی 33)، آیه ی مباهله (سوره ی آل عمران، آیه ی61) و حدیث ثقلین است که مورد توافق شیعیان واهل تسنّن می باشد. بنابراین با توجّه به عصمت ائمّه (ع)، در روایات واحادیث وارده از ایشان سخن بیهوده و گزافی وجود ندارد. منابع غنی وگرانبهایی از ائمّه (ع)در زمینه های مختلف علوم انسانی، پزشکی، نجوم، شیمی و... به دست ما رسیده است. بنابراین با وجود این منابع ارزشمند علمی، جای تأسّف است که مسلمانان به دنبال دستاوردهای علمی حاصل از تجربه و آزمون وخطای دیگر دانشمندان باشند؛ با اعتقاد به اینکه علوم وارده از ائمّه (ع)، بدون نقص است وبه طور حتم منشأ هدایت و رشد و کمال انسان ها را فراهم خواهد ساخت. در زمینه ی مدیرت ورهبری اسلامی نیز مطالب فراوانی در منابع غنی اسلامی اعم از قرآن کریم، نهج البلاغه و احادیث وارده از رسول اکرم (ص) وجود دارد. بنابراین ضروری است با وجود اهمّیت و ضرورت بحث مدیریت، محقّقان، این شاخه از علوم انسانی را از دیدگاه دین مبین اسلام بررسی کرده و آن را در قالب الگو و مدلی جامع برای استفاده ی همه ی انسان ها در بیاورند. قابل ذکر است که پس از رسول اکرم (ص)تنها خضرت علی (ع)توانسته اند حکومت اسلامی تشکیل دهند. وسایر ائمّه (ع) به دلیل حکومت ظالمانه و دوران خفقان خاندان بنی امیّه و بنی عبّاس ومهم تر از همه عدم مساعدت و همراهی مردم، نتوانستند حکومت اسلامی را برپا کنند. در حقیقت این مردم بودند که با عدم یاریشان از امام عصر از حکومت عادلانه ی ایشان بی نصیب ماندند. در دنیای اسلام، پس از رسول خدا، امام علی ترسیمی الهی از ادارۀ کارآمدجامعه ارائه کرده است. که گزیده ای از خطبه ها، نامه ها و کلمات کوتاه آن حضرت، در مجموعه ای به نام نهج البلاغه، توسّط سیّد رضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است.در بین مطالب این مجموعه ی نفیس و گرانبها، نامه ی پنجاه سوّم نهج البلاغه، معروف به عهد نامه ی مالک اشتر، مطالب غنی و ارزشمندی در زمینه ی مدیریت و رهبری اسلامی داراست. علاوه بر تأیید علماء و دانشمندان مبنی بر جامعیّت این نامه در زمینه ی علم مدیریت، حضرت علی (ع)نیز در پایان این نامه به مالک اشتر می فرمایند: «به خطوطی از حکومت که در روش من مشاهده کرده ای اقتدا کن وبرای پیروی از این عهدنامه که با آن حجّت خود را بر تو تمام ساخته ام، تلاش وکوشش نما.» که این فرموده ی حضرت خود بالاترین گواه ودلیل بر جامعیّت مطالب این نامه در زمینه ی مدیریت و رهبری اسلامی است. بنابراین در این پژوهش، محقّق بر آن است با الهام از آموزه های امام علی(ع) وبخصوص نامه آن حضرت به مالک اشتر، مسائل مربوط به رهبری ومدیریت اسلامی را گردآورده وبه تدوین الگوی مدیریت اسلامی بپردازد. 3-1- ضرورت تحقیق ویژگی اجتماعی بودن از فطریات انسان است و تاریخ بشر وآثار باقیمانده از قرون واعصار گذشته بیانگر آن است که انسان همیشه در اجتماع و به صورت دسته جمعی زندگی می کرده است؛ وهمین زندگی اجتماعی ملازم وجود قدرتی نظم آفرین وقوانینی موردپیروی همگان است، زیرا جز در بستر امنیت و نظم اجتماعی و قانون، رشد و بالندگی و پیشرفت و سیر به سوی کمال معنی نمی یابد (بهارستان،1384،11). خداوند همراه با خلقت حضرت آدم و حوا در روی زمین، آدم(ع) را به پیامبری برگزید تا با فرامین و قوانین الهی انسانها را هدایت نماید. بعبارتی همراه با خلقت اولین انسان، مدیریت و رهبری نیز به وجود آمده است.می دانیم که پیامبران الهی بهترین مدیران برای هدایت و پیشرفت بشر هستند. و پیامبر بزرگ اسلام که خاتم پیامبران است، کاملترین دین وآیین را برای ما انسانها به ارمغان آورده است. بعد از رسول اکرم(ص) بهترین مفسّران و عاملان واقعی این آیین الهی ائمّه ی معصومین(ع) می باشند. در بین ائمّه (ع) تنها حضرت علی(ع) توانسته اند حکومت اسلامی را بر پا کنند. که در طول پنج سال حکومت عادلانه ی ایشان، احادیث و روایات فراوانی از آن حضرت به دست ما رسیده است. کتاب نهج البلاغه مجموعه ای گرانبها از خطبه ها، نامه ها، و کلمات قصار حضرت علی(ع) است که توسّط سیّد شریف رضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است. نامه ی پنجاه و سوّم از نهج البلاغه معروف به عهد نامۀ مالک اشتر،مطالب جامع و کاملی در باب مدیریت و رهبری اسلامی داراست. این نامه را حضرت علی(ع) به هنگام اعزام مالک بن حارث اشتر به سوی مصر، برای زمامداری و برپایی حکومت اسلامی نوشته اند.در خصوص ضرورت مدیریت و مخصوصاً مدیریت صالحان مطالب ارزشمندی از آن حضرت به دست ما رسیده است، که گزیده ای ازسخنان ایشان در اینجا ذکر می شود: سخن امیرمؤمنین علی (ع) دربارۀ شعار «لاحُکمَ الّا لِلّه» (حکم و داوری جز برای خدانیست) که از جانب مقدس مَآبان بی بصیرت مطرح شده مبیّن دیدگاه امام در ضرورت حکومت ومدیریت است. شریف رضی آورده است که چون حضرت سخن خوارج را شنیدکه می گفتند «لاحکم الّا لله » فرمود: «سخنی است حق که بدان باطلی را خواهند. آری حکم جزاز آن خدانیست، لیکن اینان می گویند. فرمانروایی و حکومت، جز برای خدا روانیست؛ درحالی که مردم را دولتی و حاکمی باید، نیکوکار یا تبهکار، تا در حکومت او انسان با ایمان کار خویش کند، وانسان کافر بهرۀ خود برد، تا آن گاه که وعدۀ حق سر رسد ومدت هر دو در رسد»( نهج البلاغه، ترجمه شهیدی،کلام 40). خوارج با نفی حکم غیرخدا، فرمانروایی و حکومت را برای غیرخدا نفی کردند، بدین معنی که وقتی غیرخدا را هیچ فرمانی نباشد، دولت و حکومت غیرخدا نیز منتفی است و این امر چیزی جزعدم امنیت و فقدان نظم اجتماعی و بی قانونی را در پی نخواهد داشت. مولاعلی (ع) حکومت و مدیریت را در همه ی مراتبش حق شایستگان می داند و به صراحت بیان می فرماید که زمامداری و ادارۀ امور مردمان باید برعهدۀ کسانی باشد که شایستگی های لازم را داشته باشند و تا کسی از ویژگی ها وشروط لازم که اهلیت حکومت ومدیریت را فراهم می نماید، برخوردار نباشد، حق حکومت نمی یابد، و اگر کسانی بدون صلاحیت های لازم در مصدر امور قرار گیرند جز تباهگری به بار نخواهند آورد. چنان که حضرت در ابتدای خطبه ای که در رحبَۀ کوفه در میان خواص اصحاب خود ایراد کرده است حق ولایت و حکومت را براساس خصوصیاتی که می داند از آن خود می داند (جعفری،1372، 135). ایشان در این خطبه فرموده اند: «آری به خدا سوگند فلانی، جامه ی خلافت را بدون اینکه اندامش برای آن متناسب باشد، در برکرد،با آن که به خوبی می دانست که موقعیت من نسبت به خلافت، موقعیت قطب است نسبت به آسیاب چشمه های فضایل و معارف، سرشار و سیل آسا از دامنه کوه وجود من فرو می ریزد و پرندۀ ] همّت های بلند[ به قلّۀ شامخ من نرسد» (نهج البلاغه،ترجمۀ شهیدی،خطبه3). هم چنین امام در کلام 131 نهج البلاغه در خصوص شروط زمامداری در حکومت اسلامی می فرمایند: شما خوب می دانید که نه جایز است که بخیل برناموس وجان و غنیمت ها واحکام مسلمانان ولایت یابد و امامت آنان را عهده دار شود تا درمال های آنان حریص گردد؛ و نه نادان تا به نادانی خویش مسلمانان را به گمراهی برد؛ ونه ستمکار تا به ستم، عطای آنان را بِبُرَد؛ و نه حیف و میل کنندی اموال، تا به مردمی ببخشد و مردمی را محروم سازد؛ و نه آن که به خاطر حکم کردن رشوه ستاند تاحقوق راپایمال کند، و آن را چنان چه باید نرساند؛ و نه آن که سنّت را ضایع سازد، و امت را به هلاکت دراندازد (نهج البلاغه، ترجمۀ شهیدی، کلام131). بنابراین ضروری است بیانات سرشار از عصمت مولایمان امیرالمؤمنین (ع) را در خصوص مدیریت و حکومت اسلامی استخراج کرده و همه ی ابعاد و جوانب آن در قالب الگو و مدلی بیان گردد تا برای استفاده همه مدیران و زمامداران جامعه اسلامی قابل استفاده باشد. 4-1- هدف اصلی تحقیق هدف اصلی این پژوهش تدوین مدلی که برای مدیریت اسلامی بر اساس عهدنامه مالک اشتر است. 5-1- سؤالات تحقیق انگیزه هر تحقیق پرسش هایی است درباره موضوع تحقیق که به صورت سؤال اصلی و سؤالات فرعی مطرح می گردد. سؤال اصلی مدل مدیریت اسلامی بر اساس عهدنامه مالک اشتر چگونه است؟ سؤالات فرعی 1-خصوصیات یک مدیراسلامی چیست؟ 2-پدیده ی محوری مدیریت اسلامی چه نام دارد؟ 3-مدیر اسلامی چه وظایفی دارد؟ 4- زمینه های لازم برای شکل گیری مدیریت اسلامی کدامند؟ 5- مدیریت اسلامی چه اهدافی را دنبال می کند؟ 6- عوامل زمیته ای تأثیرگذار بر مدیریت اسلامی کدامند؟ 7-عوامل واسطه ای تأثیرگذار بر مدیریت اسلامی کدامند؟ فصل دوم مبانی نظری 1-2- اندیشمندان مدیریت اسلامی شناخت‌ هر موضوعی‌، مستلزم‌ تحقیق‌ دربارة‌ آن‌ است‌. تحقیق‌ دربارة‌ مؤلفان‌ مدیریت‌ در اسلام‌، موضوعی‌ بکر وبسیار ضروری‌ است‌. تاکنون‌ گرچه‌ عالمان‌ دینی‌ و اندیشمندان‌ اسلامی‌ فراوانی‌ در طی‌ 1400 سال‌ درزمینه‌های‌ فقهی‌، رساله‌ها و فتواهای‌ متعددی‌ از خود جای‌ گذاشته‌اند در این‌ میان‌، کمتر به‌نظام‌ اداری‌ و حکومتی‌ اسلام‌ پرداخته‌اند. در این‌ فصل به شرح ‌حال‌ چند ‌تن‌ از نویسندگان‌ و متفکرانی‌ اشاره‌ می‌شود که ‌به‌ فکر پیاده‌ کردن‌ اصول‌ عملی‌ حکومت‌ در اسلام‌ بوده‌، و در این‌ حوزه‌ آثار علمی‌ از خود به‌‌جای‌ گذشته‌اند. آنچه‌ به‌ طور خلاصه‌ در صفحات بعد ذکر می شود نام‌ و دستاورد تعدادی از متفکران ‌برجسته‌ و مهم‌ در عرصه‌ اندیشة‌ مدیریت‌ اسلامی‌ است‌ که‌ از آنها نه‌ تنها در جهان‌ اسلام‌، بلکه‌ در عالم‌ غرب‌ نیز سخن‌ به‌ میان‌ می‌آید و آنان‌ نیز از اندیشه‌ سیاسی‌ این‌ متفکران‌ درمراکز علمی‌ خود بهره‌ می‌برند. قبل‌ از توضیح‌ دربارة‌ کسانی‌ که‌ نظریه‌پرداز حکومت‌ اسلامی‌ از آغاز تاکنون‌ بوده‌اند، لازم‌ است‌ به منابع‌ مورد استفاده‌ آنها بطور مختصر اشاره‌ شود. 2-2- منابع‌ تحقیق‌ در مدیریت‌ اسلامی‌ از یک‌ دیدگاه‌، می‌توان‌ منابع‌ را به‌ دو بخش‌ تقسیم‌ کرد: الف‌ - منابع‌ دست‌ اول‌، شامل‌ قرآن‌، سیره‌ (سنت‌)، عقل‌ و اجماع‌. ب‌ ـ منابع‌ دست‌ دوم‌، شامل‌ منابع‌ اسلامی‌ برگرفته‌ از منابع‌ دست‌ اول‌ و منابع‌ تطبیقی ‌و سایر منابع‌. «اسلام‌، دینی‌ کامل‌ است‌ که‌ تقریباً برای‌ تمام‌ فعالیتهای‌ بشری‌ اعم‌ از فردی‌ یا جمعی‌، قوانینی‌ را در خود دارد. اسلام‌ قوانین‌ کاملی‌ را برای‌ ادارة‌ حکومت‌، دولت‌، جنگ‌ وتعیین‌ حدود ارائه‌ کرده‌ است‌. هیچ‌ عرصه‌ای‌ از فعالیت‌ فردی‌ و اجتماعی ‌وجود ندارد که‌ در پوشش‌ حقوق‌ اسلامی‌ قرار نگرفته‌ باشد. باور بر این‌ است‌ که‌ چنین‌ دین‌ کاملی‌، مستعد ارائه‌ پاسخ های‌ جدید به‌ مسائل‌ امروزین‌ جوامعی‌ است‌ که‌ در جست‌وجوی‌ توسعه‌ و نوسازی‌ هستند. در این فصل سعی شده مجموعه ی کامل و مفیدی از نظریه های مدیریت اسلامی گردآوری شود. همچنین تعدادی از نظریه های مدیریت به دلیل مقایسه و تشابه آن ها با مدل نهایی در این فصل ذکر شده است. قبل از ارائه نظریه های مدیریت اسلامی لازم است بعضی از واژه های مهم و کلیدی این پژوهش شرح داده شود. 3-2- تعاریف مدیریت 1-مدیریت فرآیندی است که بوسیلۀ آن کوشش های فردی و گروهی برای رسیدن به اهداف مشترک با هم هماهنگ می شوند (صادق پور ومقدس، 1370، 50). 2-هنر ادارۀ مجموعه امکانات و استعدادهای مادی ومعنوی در یک سازمان را، براساس آگاهی های مناسب، بخاطر بهتررسیدن به هدف را مدیریت گویند (تقوی دامغانی،1368،18). 3-مدیرت فرآیند بکارگیری مؤثر وکارآمد منابع مادی وانسانی دربرنامه ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت وکنترل است که براساس نظام ارزشی مورد قبول وبرای رسیدن به اهداف سازمانی صورت می گیرد ( صفرزاده، 1385، 4). هر سازمان اجتماعی که توسط افراد انسانی اداره می شود، باید یک دسته وظایف مدیریتی را انجام دهند، که به این وظایف مدیریتی گاهی اوقات عناصر یا اصول سازمانی نیز گفته می شود. این وظایف عبارتنداز: 1-برنامه ریزی: عبارتست از پیش بینی وتدوین برنامه ها واقدامات لازم که اجرای صحیح دیگر وظایف مدیریت(سازماندهی،هدایت، کنترل وبسیج منابع) به برنامه ریزی بستگی دارد. 2-سازماندهی: سازماندهی عبارتست از شناسایی و گروهبندی فعالیت ها، تعیین اختیار ومسئولیت های شاغلین، تعیین مراتب سطوح و ایجاد هماهنگی بین وظایف و فعالیت ها. 3-هدایت: ارتباط وتعامل مناسب بین رهبر و پیرو، مدیران و زیردستان در سازمان در جهت انجام فعالیت های برنامه ریزی شده که موجب کسب اهداف تعیین شده و بقای تعادل و رشد سازمانی می گردد. 4-کنترل: سنجش عملکردها براساس برنامه ها از وظایف مهم همه مدیران است که با انجام این وظیفه از انحرافات برنامه ها جلوگیری می شود و اقدامات اصلاحی در راستای برنامه ها نیز انجام خواهدشد.(سید جوادین، 1383، 14). 4-2- مهمترین اهداف مدیریت عبارتنداز: 1-تحقق اهداف سازمان 2-تسهیل، تسریع و بهبود جریان سازمان 3-افزایش کارآیی سازمان؛ یعنی انجام دادن صحیح کار به منظور افزایش بازده (راندمان) وبالارفتن نسبت ستاده مورد انتظار به داده واقعی. 4-افزایش اثربخشی سازمان؛ یعنی انجام دادن کار صحیح به منظور افزایش کارآمدی ونیل به هدف های سازمان. 5-افزایش رشدسازمانی؛ یعنی افزایش درصدی و کمی سالانۀ کالا، خدمات وتولید. 6-توسعه پایدارسازمان؛ یعنی شکوفایی مداوم وپیوسته واستفادۀ مطلوب و متعادل از تمام امکانات ومنابع سازمان. 7-افزایش بهره وری سازمانی؛ یعنی استفادۀ مطلوب از عوامل تولیدجهت افزایش کارآیی، تولید و محصول. 8-استفاده صحیح از عوامل تولید؛ یعنی سرمایه، نیروی انسانی، منابع طبیعی، مدیریت وآموزش. 9-ایجاد وحدت و هماهنگی در فعالیت ها و هدف ها. 10-بوجود آوردن احساس مسئولیت مشترک در افراد سازمان. (بهارستان، 1384، 17). 5-2- مفاهیم مدیریت ورهبری اسلامی -رهبری و مدیریت در اسلام مترادف است با ارشاد و رشد یاهدایت و رشد. قدرت رهبری همان قدرت بر هدایت و ارشاد است و قدرت مدیریت همان است که در فقه اسلامی رشد نامیده شده است (مطهری، 1364، 209). -رهبری عبارتست از هنر برانگیختن وقدرت نفوذ برپیروان به گونه ای که با میل و رغبت جهت نیل به هدف های سازمان، تلاش نمایند (بهارستان،1384،15 ). -امامت و رهبری الهی در اسلام یعنی پیشوایی و ریاست امور دین و دنیا از سوی کسی که دارای شرایطی از قبیل عصمت، ولایت معنوی و مرجعیت دینی است وچون جانشین پیغمبراست، باید از راه پیغمبر شناسانده شود (تنصیص)؛ تا به هدایت ورهبری جامعه در اجرای احکام و قوانین کلی شریعت و اخلاق و حفظ مواریث معنوی اسلام بر پایه اصول دین بپردازد (مطهری، 1364، 15). - مدیریت در اسلام (که رهبری حالتی خاص از آن است)، براساس طرح و برنامه ای سازگار با مبانی اسلام و به سوی اهداف اسلام پسند است که در رأس همۀ آنها، قرب الهی قرار دارد و در این راستا، وسیله وکیفیت برخورد با افراد نیز باید مطابق موازین اسلامی باشد (مصباح یزدی، 1391، 15). -مدیریت اسلامی عبارتست از تنظیم روابط افراد(در ابعادرابطه باخود، خلق وخالق) و هماهنگی نیروها به عنوان تکلیف ومسئولیتی الهی در خدمت آزادسازی انسان از قید و بندهای غیرالهی به منظور رشد و شکوفایی استعدادهای اوجهت نیل به هدف های ارزشمندسازمان که به قرب الهی می پیوندد (بهارستان، 1384، 15). -مدیریت اسلامی شیوه ی بکارگیری منابع انسانی و امکانات مادی، برگرفته از آموزه های اسلامی برای نیل به اهداف متأثر از نظام ارزشی اسلام است (پیروز ودیگران،1384، 11). 6-2- اهداف مدیریت اسلامی 1-برقراری عدالت اجتماعی و اقامه قسط و عدل در سازمان 2-احقاق حق افراد سازمان 3-ظلم ستیری و کفرستیزی 4-تعلیم وآگاهی بخشیدن به افراد سازمان و تربیت معنوی و احیای ارزش های اخلاقی 5-ایجاد فرصت و فراهم ساختن زمینه برای رشد، تعالی، کمال شایسته و توفیق قرب الهی در افراد سازمان. 6-فراهم ساختن فرصت و امکان به فعل درآمدن توانایی های بالقوۀ افراد و بروز قوۀ خلاقیت، سازندگی و ابتکار در افراد سازمان و بعبارت کوتاه، احیای فطرت پاک افراد و کنترل هوای نفس. 7-هدایت، حمایت، تقویت، یاری و مساعدت به افراد سازمان به جای تفتیش، بازرسی و انتقاد جویی. 8-فراهم ساختن زمینه های مشورت، تبادل نظر، هم اندیشی، تعاطی افکار و تعامل بین افراد سازمان. 9-برقراری روحیه برابری و برادری و برقراری روابط انسانی در افراد سازمان. 10-حل مشکلات، فردی، سازمانی و اجتماعی 11-تأمین مصالح مادی و معنوی افراد و سازمان 12-انجام وظیفه بعنوان عبادت و عمل صالح 13-اتخاذ تصمیمات عاقلانه، منصفانه و حکیمانه 14-ازدیاد تألیف قلوب و تقویت اخوت اسلامی 15-رسیدن به فلاح و رستگاری به عنوان هدف نهایی مدیریت اسلامی(بهارستان،1384،17). 7-2- جایگاه نهج البلاغه نهج البلاغه، بی تردید پس از قرآن کریم گرانقدرترین و ارزشمندترین میراث فرهنگی اسلام است. این کتاب مجموعه ای است به ابعادوجودی یک انسان کامل، زیرا نازلات و صادرات وجودی است که والاترین وجود پس از پیامبراکرم (ص) است (دلشاد تهرانی، 1379، 11).این مجموعه ی نفیس و زیبا که منتخبی از خطابه ها، دعاها، وصایا، نامه ها و جملات کوتاه مولای متقیان علی (ع) است، به وسیله سیدشریف بزرگوار«رضی» در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است. کلمات امیرالمؤمنین از قدیمترین ایام با دو امتیاز همراه بوده است: یکی فصاحت و بلاغت، ودیگر چند جانبه بودن و به اصطلاح امروز چند بعدی بودن. توأم شدن این دو با یکدیگر، سخن علی(ع) را قریب به حد اعجاز قرارداده است، و به همین جهت سخن علی (ع) در حد وسط کلام مخلوق وکلام خالق قرار گرفته است و درباره اش گفته اند: «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق» (مطهری، 1386، ص 25 -24). علامه سبط ابن جوزی، در گذشته به سال 654 هجری، دربارۀ کلام امیرمؤمنان(ع) و شگفتی آفرینی آن می نویسد: «علی(ع) به بیانی سخن گفته که سرشار از عصمت است، او با میزان حکمت سخن رانده، سخنی که خداوند برآن مهابت و شکوه افکنده است. این کلمات به گوش هر کس رسد، او را به شگفتی و حیرت وا می دارد. خداوند در سخن گفتن بدو نعمتی ارزانی داشته که توانسته است حلاوت و ملاحت را یکجا گرد آورد، وسحر بیان و زیبایی فصاحت را باهم درآمیزد. نه می توان از آن کلمه ای اسقاط نموده و نه با محبت و دلیلی با آن مسابقت داد. سخنگویان را به عجز و ناتوانی کشانده وگوی سبقت از همگان ربوده است. کلمات او الفاظی است که نورانیت نبوت برآن تابیده و آنچه از وی صادرشده عقل ها و فهم ها را متحیّر و شگفت زده ساخته است» (سبط ابن الجوزی،1401ق،114). نهح البلاغه از وجوه گوناگون کتابی شگفت است: الفاظ، جملات، بافت سخن، هندسه بیان، موسیقی کلام، قوت و استحکام، لطافت و سحرآن، معانی و معارف والا، تأثیرگذاری بردل ها و نفوذ در جان ها، و محدود نبودن به یک زمینه خاص. استادشهید مرتضی مطهری در این باره می نویسد: «ازامتیازات برجسته سخنان امیرالمؤمنین که به نام نهج البلاغه امروز در دست ماست، این است که محدود به زمینه ای خاص نیست. علی (ع) به تعبیر خودش تنها در یک میدان اسب نتاخته است. در میدان های گوناگون که احیاناً بعضی با بعضی متضاد است تکاور بیان را به جولان درآورده است. نهج البلاغه شاهکار است، اما نه تنها در یک زمینه، مثلاً موعظه یاحماسه، یا فرضاً عشق و هزل یا مدح وهجا وغیره، بلکه در زمینه های گوناگون» (مطهری، 1386 ،42). خاصیت همه جانبه بودن سخن علی و روح علی مطلبی نیست که تازه کشف شده باشد، مطلبی است که حداقل از هزار سال پیش اعجاب هارا برمی انگیخته است. سیدرضی که به هزارسال پیش تعلق دارد، متوجه این نکته و شیفته آن است، می گوید: «از عجایب حضرت علی (ع) که منحصر به خود اوست واحدی با اودر این جهت شریک نیست، این است که وقتی انسان در آنگونه سخنانش که در زهد و موعظه وتنبّه است تامّل کند، موقتاً از یاد می برد که گوینده ی این سخن، خود، شخصیت اجتماعی عظیمی داشته و فرمانش همه جا نافذ و مالک الرقاب عصر خویش بوده است، شک نمی کند که این سخن از آن کسی است که جز زهد و کناره گیری چیزی را نمی شناسد و کاری جز عبادت و ذکر ندارد، گوشۀ خانه یا دامنه کوهی را برای انزوا اختیارکرده، جز صدای خود چیزی نمی شنود و جز شخص خود کسی را نمی بیند و از اجتماع و هیاهوی آن بی خبر است. کسی باور نمی کند که سخنانی که در زهد وتنبّه و موعظه تااین حد موج دارد و اوج گرفته است، از آن کسی است که در میدان جنگ تا قلب لشکرفرو می رود، شمشیرش در اهتزار است و آماده ی ربودن سردشمن است، دلیران را به خاک می افکند، و از دم تیغش خون می چکد، و درهمین حال این شخص زاهدترین زهّاد و عابدترین عبّاد است» (مطهری،1386 ،143). نهج البلاغه از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار حضرت علی (ع) تشکیل شده است. امیرمؤمنان علی (ع) در نامه 53 خود به مالک اشتر معروف به عهدنامه مالک اشتر مطالبی دارد که اعجاز آن را هر خواننده ی ماهری متوجه می شود و ده ها کتاب و صدها مقاله در شرح وتفصیل آن نوشته شده است. برای تدوین آداب حکومت و مدیریت، تنها مطالب این نامه کافی است و چون این کلمات از امام معصوم صادر شده است، بدون نقص است؛ با توجّه به آیه ی «وماینطق عن الهوی ان هو اِلّاوحیٌ یوحی» (نجم، آیه3-4) و با استناد به آیه ی مباهله «...فقل تعالو ندع ابنائنا و ابنائکم و نسائنا و نسائکم و انفسنا و انفسکم...» (آل عمران،آیه ی 61)، و روایات ذیل آیه ی شریفه که انفسنا را تفسیر به امام علی (ع) کرده اند نتیجه گرفته می شود که حکم عدم نطق از روی هوی برای امیرالمؤمنین (ع) نیز ثابت است. به همین جهت محقق سعی دارد در مورد مدیریت اسلامی و آداب حکومت داری مدل و الگویی ارائه دهد که تداعی کننده ی جامع وکاملی باشد از دستورالعمل های امام در این نامه ونقشه ی راهی نموداری و واضح برای عمال و کارگزاران حکومت اسلامی. لازم به ذکر است که این نامه هنگامی نوشته شده است که حضرت علی (ع) مالک اشتر را به فرمانداری وزمامداری کشور مصر برگزید. قبل ازآن، محمدبن ابی بکر که جوانی بیست وهفت ساله بود والی کشور مصربود محمدبن ابی بکر درآغاز براوضاع مسلط شد اما معاویه افرادی را برای درگیری با وی تحریک ومسأله کشتن عثمان را مطرح می کرد به همین جهت شخصی به نام معاویه بن حُدیج به بهانه خون خواهی عثمان با محمد درگیر شد و اضطراب شدیدی در مصر به وجودآمد، به امیرمؤمنان خبررسید که وضع مصر مضطرب است، حضرت مالک اشتر را به جانشینی وی به ولایت مصر اعزام نمود (استادی،1379، 60-59 ). در اینجا لازم است در مورد شخصیت مالک اشتر مطالبی بیان شود. در ابتدا کلماتی که امیرمؤمنان راجع به شخصیت مالک فرموده اند ذکر می شود و در انتها داستانی از مالک اشتر آورده می شود که نشان دهنده ی عظمت وبزرگواری مالک است و ملاک این همه توجه و عنایت امیرالمؤمنین علی (ع) به مالک اشتر. 8-2- معرفی مالک اشتر 1-8-2- گوشه ای از زندگی مالک در این جامناسب است به گوشه ای از زندگانی این یاروفادار امیرمؤمنان اشاره کنم. تاریخ ولادت وشهادت ومقدار عمر مالک ولادت مالک قبل از اسلام بوده است اما در هنگام شهادت «سال38 هجری» چه مقدار از عمر پربرکتش گذشته بود، معلوم نیست،گرچه بعضی می گویند در سنین پیری به شهادت رسیده است اما خیلی روشن نیست. مالک اشتر قبل از جنگ صفین از طرف امام فرماندار نصیبین و اطرف آن بود و پس از جنگ مجدداً به مرکز ولایت خود مراجعت نمود. اما پس از حمله به مصر، امام او را برای استانداری مصر تعیین کرده هنگامی که مالک به طرف مصر حرکت کرد در بیست فرسخی با نقشۀ قبلی، معاویه، مالک را مسموم و به شهادت رساند. اما زندگی مالک چگونه بود که توانست به این مقامات معنوی برسد؟ به یکی از نکات مهم در زندگی او مبارزه با هوای نفس است، مناسب است در اینجا داستانی از او در این زمینه بیان شود. مالک از بازاری عبورمی کرد، لباس وعمامه ی ساده ای برتن داشت یکی از بازاریان هنگامی که دید او وضع ظاهر درستی ندارد. برای تحقیر و بی احترامی، چیزی به سمت او پرتاب کرد. مالک بدون اینکه اعتنایی کند گذشت. شخصی به او گفت: وای برتو آیا فهمیدی به چه کسی بی احترامی کردی؟ گفت: نه، به او گفتند: اومالک یارو همراه امیرمؤمنان است. شخصی که اهانت کرده بود برخود لرزید و برای عذرخواهی به طرف مالک حرکت کرد. اما مالک وارد مسجدی شده و مشغول نماز بود. پس از نماز خود را برقدم های مالک انداخته و پای او را می بوسید. مالک فرمود:چه می کنی؟ گفت: آمده ام تا از جسارتی که کرده ام عذرخواهی کنم. مالک فرمود: بر تو باکی نیست به خدا سوگند به مسجد نیامدم مگر اینکه برای تو از درگاه الهی طلب آمرزش و بخشش کنم (محدّث قمی، 1428،382). محدّث قمی پس از ذکر این داستان می گوید: مالک مصداق این آیه شریفه است که «وعبادالرحمن الذّین یمشون علی الارض هوناً و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً» (فرقان، آیه63). بندگان خداوند رحمان، کسانی هستند که با آرامش و بی تکبّر برزمین راه می روند، و هنگامیکه جاهلان آنان را مخاطب سازند (وسخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام می گویند (با بی اعتنایی و بزرگواری می گذرند). 2-8-2- معرفی مالک اشتر در کلام امیر المؤمنین (ع) - امیرمؤمنان دربارۀ مالک می فرماید: «اِنَّه ممَّن لایخاف وهنه و لا سقطه و لا بُطؤُهعمّا الاسراع الیه أحزم و لااسراعهُ إلی ما البطءُ عند أمثل»(نهج البلاغه، ترجمه دشتی، نامه13). مالک از کسانی نیست که بیم ضعف و سستی یا خطا و لغزشی در او برود و نیز از کسانی نیست که در موردی که شتاب به احتیاط نزدیک تر است، کندی کند و در جایی که کندی به احتیاط نزدیک تر است شتاب ورزد. - امیرمؤمنان راجع به شخصیت مالک اشتر خطاب به مردم مصر می فرماید: «فقد بعثتُ الیکم عبداً من عباد الله لاینامُ ایّام الخوف و لاینکُل عن الأعداء ساعات الرَّوع»( مجلسی،1403،ج 44،ص383). من بنده ای از بندگان خدا به سوی شما گسیل داشتم، کسی که در هنگام جنگ و در زمانی که بیم از حمله دشمن وجود دارد خواب به چشمان او راه نمی یابد و در لحظه های ترسناک، روی از دشمن برنمی تابد و بیمی به خود راه نمی دهد. - امیرمؤمنان در تعبیر دیگری در مورد مالک اشتر می فرماید: «کان لنا رجلاً ناصحاً و علی عدوّنا شدیداً ناقماً فرحمهُ الله فلقد استکمل ایّامه و لاقی حَمامَه و نحن عنه راضون اولاه الله رضوانه وضاعَف الثواب له»( نهج البلاغه،ترجمه دشتی،نامه 34). مالک برای ما مردی خیرخواه و بردشمنان ما سختگیر بود و از آن ها کراهت و نفرت داشت، خداوند او را رحمت کند، مدتی که برای عمر او مقرر شده بود کامل کرد و به پایان برد و با مرگ خویش روبرو گردید، ما از وی خشنودیم، خداوند خشنودی خود را به او عطا فرماید و ثواب و پاداشش را دو برابرگرداند. - در داستان جنگ صفین هنگامی که حضرت به اجبار گروهی از لشکریان خود تصمیم گرفت جنگ را متوقف کند،عده ای به آن حضرت گفتند، مالک سخن شما را نمی پذیرد و به جنگ ادامه می دهد امیرمؤمنان به آنان فرمود: «اماالذی ذکرتم من ترکه امری وما انا علیه فلیس من اولئک ولیس اتخوفه علی ذلک، ولیت فیکم مثله اثنان بل لیت فیکم مثله و احد یری فی عدوی مثل رأیه». آن چه شما گفتید که مالک دستور مرا مورد توجه قرار نداده است، نه، مالک از کسانی نیست که به سخن من بی اعتنایی کند و از این جهت بر او بیمناک نیستم. کاش در میان شما دو نفر همانند مالک پیدا می شد، نه، کاش در میان شما یک نفر همانند او می یافتم که نظر او در مورد دشمنان من، همچون نظر مالک بود (مجلسی،1403،ج32،ص547). - پس از شهادت مالک، گروهی از قبیله او «قبیه نخع» برای عرض تسلیت بر امیرمؤمنان وارد شدند، مشاهده کردند امام از شهادت مالک به شدت تأسف می خورد و می گوید: «لِلّه درّ مالک، وما مالک، لوکان من جبل لکان فنداً ولو کان من حجر لکان صلداً، اما ولله لیهدنّ موتک عالما ولیفرحنّ عالما،علی مثل مالک فلتبک البواکی وهل مرجَوکمالک و هل موجودکمالک؟» (محدّث قمی، 1428 ،385). پاداش مالک با خدا باد، مالک چه بود؟ اگر از کوه ساخته شده بود نمونه بود، واگر از سنگ ساخته شده بود محکم و ضربه ناپذیر بود به خدا سوگند مرگ تو عالمی را در هم ریخت و جهانی را شاد ساخت برکسی همانند مالک باید گریه کنندگان بگریند.آیا امید می رود کسی همانند مالک بوجودآید؟ و آیا کسی همانند مالک وجود دارد؟ - وازهمۀ این کلمات گویاتر همان جمله معروف است که امیرمؤمنان می فرمود: «رحم الله مالکاً فلقدکان لی کما کنت لرسول الله» خدا مالک را مورد رحمت خود قرار دهد برای من همان گونه بود که من نسبت به رسول خدا بودم (علامّه امینی،1388 ،828). 9-2- سابقه و کیفیت تکوین مدیریت مدیریت سابقه ای طولانی و تاریخچه ای کوتاه دارد. منظور از تاریخچه مدیریت، مدّت زمانی است که مدیریت به عنوان یک علم مطرح شده است. که آغاز آن به اوایل قرن بیستم بر می گردد. ولی سابقه مدیریت به قبل از قرن بیستم بر می گردد؛ یعنی زمانی که مدیریت به طور کلی مطرح شده است. برخی از پژوهشگران، سابقه مدیریت را به آغاز پیدایش انسان نسبت می دهند و معتقدند که هنر مدیریت، با شکل گیری نهاد خانواده مطرح شده است. برخی نیز سابقه آن را به دوران 5000 سال قبل از میلاد مسیح نسبت می دهند. زمانی که در جامعه سومری، روحانیون از مردم مالیات می گرفتند و اراضی وسیعی را اداره می کردند و اولین آثار مکتوب در مورد محاسبات دفتر داری و کنترل در مدیریت در پرستش گاه های سومری بدست آمده است (نطقی، 1355 ،15- 14). برخی دیگر از زمینه های تاریخی مدیریت را می توان در موارد زیر بررسی کرد: نقش مدیریت در بنای اهرام ثلاثه مصر، شیوه کنترل و ارتباطات درامپراطوری روم باستان و مدیریت مبتنی بر دموکراسی در یونان قدیم و مدیریت ایران باستان در زمان کوروش هخامنشی که علاوه بر رعایت اصول بوروکراسی بر روابط انسانی نیز تاکید داشته اند، چارچوب قانونی تجارت در شهر و نیز ایتالیا در قرن چهاردهم و مدیریت ساخت دیوار چین که مراحل برنامه ریزی، سازماندهی و کنترل فعالیت را ایجاب می نموده است. منظور از تاریخچه مدیریت، سیر مدیریت است که از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم آغاز می شود و تا این زمان ادامه دارد. در این دوران بود که رشد سریع جمعیت موجب تحول عظیمی در بخش صنایع و تولید انبوه شد. و نظریات متعددی در این دوران در حوزه مدیریت ارائه شده است. که به چند تن از این نظریه پردازان و رویکردشان درمدیریت اشاره می شود. 1-9-2- چارلز باباژ باباژ دربسترسازی و زمینه سازی تخصص گرایی در جامعه اهمیت بسزایی داشت در زمانی که این مفهوم برای مردم بسیار بیگا نه بود. او استاد ریاضی در بریتانیا بود و در کتاب اقتصاد ماشین و تولید که در سال 1832 منتشر گردید مزایای تقسیم کار آدام اسمیت را به شرح زیر بر شمرد : 1-زمان یادگیری شغل را کاهش می دهد. 2-میزان ضایعات در مرحله یادگیری کاهش می یابد. 3-موجب افزایش مهارت کارکنان می شود. 4- تناسب شغل را با شاغل بر مبنای مهارت و تخصص قرار می دهد (سیدجوادین،1382، 59). 2-9-2- نظریه اصول گرایان (وظیفه گرایان ) درسال های جنگ جهانی اول (1917میلادی)، افرادی نظیرهنری فایول فرانسوی، تجربیات خود را درکار مدیریت به صورت وظایف مدیریتی منعکس ساختند. فایول فعالیت های سازمان را به شش دسته تقسیم می کرد: فنی (تولیدی )، بازرگانی (خرید و فروش ومبادله)، حسابداری (تعیین وضع موجود مالی)، مالی (تعیین منابع مالی و مصرف بهینه)، ایمنی (حفاظت از اموال و افراد) و وظایف مدیریتی (برنامه ریزی، سازماندهی، فرماندهی، هماهنگی و کنترل)، وی اصول چهارده گانه ای راارائه کرد که درانجام وظایف مدیریتی مفید می دانست. تقسیم کار، اختیار (حق صدور دستوروبه اجرادرآوردن آن به کمک پاداش یا تنبیه)،انضباط(اطاعت وتعهد ناشی ازتوافق های مدیر باکارکنان)، وحدت فرماندهی (اختیاردستوردادن به کارمند باید مختص یک مدیرباشد)، وحدت مدیریت (برای اجرای برنامه واحد باید مدیر واحد وجود داشته باشد )، وابستگی منافع فردی به هدف کلی (منافع فردی باید در جهت منافع سازمانی باشد نه بالاترازآن)، جبران خدمات کارکنان، تمرکز (درجه ای ازتمرکز مطلوب است که باعث به کارافتادن توانایی های کارکنان باشد)، سلسله مراتب (هر نوع ارتباط رسمی ازطریق خط فرمان صورت می پذیرد و موجب وحدت مدیریت می شود )، نظم (هر چیزی باید در جای خودش قرار بگیرد اعم از افراد و اشیاء و تجهیزات )، عدالت، ثبات (جلوگیری ازجابه جایی های مکرر افراد درپست ها)، ابتکارعمل، احساس یگانگی و وحدت کارکنان (رضائیان،1369، 14 -11). 3-9-2- نظریه بوروکراسی وبر ماکس وبرجامعه شناس آلمانی در قرن 19 نخستین بار به بررسی علمی بوروکراسی پرداخت و فهرست ویژگی های مدیریت بوروکراتیک را ارائه کرد. بوروکراسی تا آن زمان به معنی دفتر کار مقامات دولتی و حکومتی بود. او معتقد بود هر اداره نیازمند اختیار و اختیار بدون قدرت امکان پذیر نمی باشد. از این رو در تعریف قدرت می گوید: « قدرت عبارتست از تحمیل اراده یک انسان بر انسان دیگر و سلطه آن نوع قدرتی است که حاکم اراده خود را بر دیگران تحمیل می کند و اختیار نوعی قدرت در موقعیت اداری است. » وی سه نوع اعمال قدرت سنتی، فرهمندی و قانونی را مشروع دانسته و مدل ایده آل خود را بر سلطه قانونی و منطقی بنا نهاده است. اصول مدیریت بوروکراسی وبر عبارتند از : تقسیم کار، سلسله مراتب اختیارات، شایستگی و تخصص، مقررات و رویه های رسمی، غیر شخصی بودن (فعالیت هر یک از کارکنان بر مبنای منطق سازمانی، نه منطق فردی صورت می گیرد و نظریات شخصی در آن لحاظ نمی شود. )، توجه به مسیر شغلی. بوروکراسی بیش از حد مورد انتقاد قرارگرفته است. مهمترین انتقاد وارده به بحث بوروکراسی جابه جایی اهداف سازمانی با اهداف شخصی یا اهداف واحدهای فرعی سازمان است. هم چنین انعطاف پذیری را کاهش می دهد که موجب هم شکلی در امور می شود (صفرزاده، 1385، 12). 4-9-2- نهضت روابط انسانی درسال 1920 میلادی مقارن با سال های رکود بزرگ اقتصادی غرب، بعضی ازدانشمندان علوم اجتماعی به رهبری الثون مایومطالعاتی راجع به چگونگی واکنش کارکنان نسبت به شرایط کاری، طراحی شغل و محرک های مدیریتی و تأثیرآن بر میزان تولید آغاز کردند. این مطالعات درشرکت وسترن الکتریک در شهر هاثورن صورت گرفت به همین دلیل به مطالعات هاثورن مشهور شد. این دانشمندان معتقد بودند تأثیر متغیرهای اجتماعی بیشتر از متغیرهای فیزیکی است و ضمن تأکید بر جنبه های انسانی مدیریت، جنبه های فنی، مهندسی مدیریت علمی را کم اهمیت می دانستند (رضائیان،1369، 15). برای اولین بار اهمیت سازمان های غیر رسمی در مطالعات هاثورن مورد توجه قرار گرفت. سازمان غیر رسمی و یا سازمان سایه ای براثر نیازهای اجتماعی افراد حاصل می شود که درسازمان رسمی تعریف نشده است. سازمان رسمی عبارتست ازاختیارات مقامات و روابط بین آنها و کارکنان بر مبنای قواعد و مقررات وضع شده ولی سازمان غیررسمی با اجتماع چند نفر دریک سازمان و در نتیجه ارتباطات بین آن ها که به وظایف کاری آن ها مربوط نمی شود، حاصل می گردد (صفرزاده،1385، 14). رهیافت منابع انسانی بر این باور است که انسان ها اجتماعی و درصدد خود شکوفایی هستند. فرد در محیط کار، درجستجوی ارضای روابط اجتماعی است و به فشار گروهی پاسخ می دهد. 5-9-2- نظریه تقویت رفتار نظریه پردازان تئوری تقویت رفتار، نوع رفتار را به عنوان عاملی می دانند که محیط سبب آن می باشد. رویدادهای درونی فرد یا افراد مورد توجه این نظریه پردازان نیست آنچه موجب کنترل رفتار می شود عامل تقویت کننده می باشد. یعنی هر نوع رفتاری که واکنش یا پاسخ عالی در پی داشته باشد به احتمال زیاد تکرار می شود. در نظریه تقویت رفتار، بحث قانون علت و معلولی وجود دارد یعنی رفتار تابع نتایجی است که به دست می آید و شرایط خاصی موجب تقویت رفتار می گردد. تحقیقات نشان داده است که اگر رفتار افراد تقویت شود آن ها در راه تامین هدف تلاش بیش تری به عمل می آورند. تئوری مزبور می تواند درمورد آن چه رفتار را کنترل می کند، وسیله ای بسیار قوی برای تجزیه و تحلیل به دست دهد. ناگفته نماند که این نظریه برای اولین بار توسط بی اف اسکینر مطرح شده است (رابینز،1390،85-84). 6-9-2- نظریه برابری اعضا و کارکنان سازمان همواره خود را با دیگران مقایسه می نمایند. کارکنان همواره نسبت ستاده به داده خود را با همین نسبت در افراد مشابه در سازمان مقایسه می کنند و اگر آنان چنین برداشت کنند که نسبت متعلق به آنها در مقایسه با افراد دیگر در سازمان نابرابر باشد در اینصورت می گویند در سازمان احجاف می شود و برای دفع این بی عدالتی درصدد رفع آن بر می آیند (الوانی، 1385، 163). 7-9-2- نظریه انتظار نظریه انتظار که توسط ویکتور روم ارائه شده است یکی از پذیرفته شده ترین توجیحاتی است که درباره انگیزش می شود. دراین نظریه چنین استدلال می شود که انگیزه فرد برای انجام یک کار خاص ناشی از میزان انتظار و احتمالی است که او برحصول نتایج خاصی مترتب می داند. بعبارتی فرد هنگامی انگیزه کاری راپیدا میکند که حداکثر نتیجه برایش متصور باشد. براساس این نظریه، نیروی انگیزشی از حاصل ضرب اولویت های فرد و میزان انتظار و احتمالی که بر وقوع نتیجه مورد نظر متصّور است بدست می آید (همان،ص161). انتظار×اولویت ها= نیروی انگیزش 8-9-2- تئوری مسیر – هدف یکی از ارزشمند ترین تئوری هایی که در زمینه رهبری وجود دارد، تئوری مسیر –هدف است که توسط رابرت هوس ارائه شده است و یک الگوی رهبری اقتضایی است. تئوری مسیر– هدف بر پایه این باور قرار دارد که رهبر باید به پیروان خود کمک کند تا بتوانند به هدف ها دست یابند. برخلاف دیدگاهی که فیدلر درباره رهبر دارد.رابرت هوس اساس فرض خود را براین می گذارد که رهبر انعطاف پذیراست یعنی باتوجه به شرایط مختلف می تواند شیوه های مختلفی از رهبری را به نمایش بگذارد. در تئوری مسیر – هدف عواملی که دررابطه رهبر و عملکرد نقش واسطه ای ایفا می کند دودسته هستند. نخست عواملی محیطی مانند ساختار، اختیارات رسمی و گروه کاری که ازکنترل رهبرخارج اند. و دوم ویژگی های شخصی زیردستان مانند کانون کنترل، تجربه و توانایی آن ها ست که مدیر باید در رفتار خود به این عوامل اقتضایی توجه کند و با توجه به این عوامل از سبک های چهارگانه رهبری آمرانه، حمایتی، مشارکتی و توفیق گرا استفاده کند (رابینز،1390، 233-232). 9-9-2- الگوی رهبری مشارکتی در سال 1973 دو پژوهشگر به نام های ویکتورروم و فیلیپ یتان الگوی رهبری مشارکتی را ارائه کردند. الگوی مزبور براین دیدگاه قرار دارد که رفتار رهبر و مشارکت اعضا در تصمیم گیری باید مورد توجه قرار گیرد و اینکه رفتار رهبر باید متناسب با ساختار کاری باشد که باید انجام شود. الگو مزبور بیان گر این نکته است که با توجه به شرایط مختلف، میزان مشارکت افراد در تصمیم گیری نیز باید تغییر کند (همان، 234-232). 10-9-2- مدل منطقی وعقلایی در تصميم گيري تصميم گيري عقلاييبدين معني است كه بازيگر سياسي با انتخاب روبروست .(Stone,1997,233) فرد در تصميم گيري هاي خود همواره تصميماتي اتخاذ خواهد كرد كه بهترين تصميم ممكن بوده و تصميماتي است كه امكان و احتمال نيل به اهداف و مقاصد او را به حداكثر مي رساند (March,1994,2-7). هنگامي تصميم گيري عقلايي است كه تصميم گيرنده: 1- در باره موضوع تصميمي گيري اطلاعات كامل دارد. 2- قادر است خواسته ها و اويت هاي خود را بر حسب مطلوبيت و مفيد بودن آن ها به ترتيبي منطقي درجه بندي نمايد. 3- قادر است از ميان شقوق و راه حل هاي مختلف راهي را برگزيند كه مطلويبت او را به حداكثر می رساند (Keeney,1998,56). اما در مورد بند اول، يعني احاطه تصميم گير به كل اطلاعات بحث هاي مفصلي صورت گرفته است. در جهان معاصر، جمع آوري اطلاعات، كاري زمان گير و هزينه بر است. در عالم واقعيت، تصميم گير در ابتدا مقداري اطلاعات را با پرداخت هزينه، تهيه مي نمايد. با اين اطلاعات به نتايجي مي رسد. سپس تصميم مي گيرد كه اين اطلاعات كافي است و يا او مي بايست مقداري ديگر اطلاعات سفارش دهد(Calvert,1989,497-509). نخستين فرضيه در مدل عقلايي اين است كه اهداف، معين و معلوم مي باشد. يعني فرض است كه يا اهداف از قبل براي تصميم گيرنده تعيين و داده شده است و يا آن قدر واضح و آشكار مي باشد كه هدف گذاري مي تواند به آساني و سادگي انجام گيرد. امادر شرايط واقعي تصميم گيري، اهداف به ندرت معلوم و معين است(Archer,1980,54-61). يكي از مشكلات مدل عقلايي اين است كه فرض مي شود كه مدير از قبل به صورت مشخص مي داند كه به چه هدفي مي خواهد برسد. در حالي كه در اكثر اوقات، مدير نمي داند كه واقعاً هدف چيست و يكي از مسائل مدير تعيين هدف است (سعادت،1369،29-42). فرض دوم در مدل عقلايي آن است كه تصميم گيرنده بايد تمامي راه حل هاي مختلف و ممكن را يافته، تك تك آن ها را مورد ارزيابي دقيق قرار دهد. اما اين تصوري واهي و ادعايي بي جاست كه مي توان تمامي راه حل هاي مختلف را شناسايي كرد، چه رسد به اين كه مي توان يك يك آن ها را به دقت سنجيد و ارزيابي نمود .(Simon,1986,209-240)فرضيه سوم اين است كه تمامي نتايج و عواقب ناشي از اتخاذ و اجراي يك تصميم بررسي و در نظر گرفته شده است. ولي همان گونه كه نمي توان تمام راه حل هاي ممكن را يافت، همان گونه نيز نمي توان تمامي نتايج ناشي از انتخاب و و اجراي آن ها را پيش بيني نموده و در نظر گرفت. آينده پديده اي است با ماهيتي نامعلوم و غير قابل پيش بيني و هيچ تصميم گيرنده اي نمي تواند كاملاً مطمئن باشد كه تمامي اثرات و تبعات ناشي از هر تصميمي را مي دانسته است (Blai,1986,7-9). و نكته آخر آن كه در اين روش فرض مي شود كه هيچ گونه محدوديت از لحاظ زمان و هزينه ندارد (Robbins,2000,69 ). 11-9-2- نظریه عقلانی محدود و رضایتمندی هنگامي كه محدوديت هاي ذهني و شعوري تصميم گيرنده در تجزيه و تحليل كامل مسائل آشكار مي شود، و هنگامي كه ناتواني او در استفاده كامل از اطلاعات و در تركيب، پردازش و عمل آوري اين اطلاعات تشخيص داده مي شود، زماني كه مشاهده مي گردد كه اكثر مسائل داراي ماهيتي غامض و پيچيده است، و سرانجام هنگامي كه در مي يابيم كه لازمه جمع آوري و كسب اطلاعات، تحمل هزينه هاي سنگيني است، سؤالي كه طبيعتاً به ذهن متبادر مي شود، آن است كه تحت اين شرايط، اصولا برخورد يك مدير با مسئله تصميم گيري چگونه مي تواند باشد و مدير چگونه مي تواند تصميمي اتخاذ نمايد كه بهترين تصميم باشد؟ (سعادت،1369 ،32). با پيشنهاد مفهوم "عقلايي محدود" در مدل رفتاري تصميم گيري، هربرت سايمون سعي مي نمايد جوابگوي اين مسئله باشند (.(Simon,1980,33-46 در تحقيق اوليه در سال هاي قبل تر، مارچ و سايمون تعريف محدودتري از مفهوم عقلايي ارائه مي دهند. اين دو معتقدند كه عقلانيت انسان محدود است و اين محدوديت ناشي از محدوديت هاي ذهني و شعوري انسان است و هرگونه بحثي در باره مكانيزم تصميم گيري بايد با علم براين واقعيت باشد. بنابراين،محيط هاي سازماني و اجتماعي كه تصميم گيرنده در آن قرار گرفته است، در شيوه و نحوه تصميم گيري او موثرند (Simon,1987,57-64). در اين روش، تصميم گير پس از آن كه معيارهاي نه چندان كاملي را براي حل مسئله در نظر گرفت، به مجرد رسيدن به يك راه حل كه رضايت او را برانگيزد، كار تحقيق در مورد آلترناتيوها را رها كرده و مسئله را خاتمه يافته مي داند(Robbins,2000,69) . 12-9-2- ویژگی های کمال مدیریت در سال 1982 میلادی، دو مشاور حرفه ای مدیریت به نام های توماس پیترز و رابرت واترمن در کتابی با عنوان در جستجوی کمال ویژگی های هشت گانه سازمان های کمال یافته را برشمردند که به شدت مورد استقبال قرار گرفت. آن ها مجموعهای شامل 62 شرکت دارای مدیریت خوب را در ایالات متحده مورد بررسی قرار دادند و در نهایت 36 شرکت برتر را شناسایی کرده و با یکدیگر مقایسه کردند و هشت ویژگی سازمان های برتر را چنین اعلام کردند: تعصب به عمل – ایجاد ارتباط نزدیک با مشتری- تمایل به استقلال و کارآفرینی – افزایش بهره وری با استفاده از افراد – برخورد ارزشی و شفاف – تکیه کردن بر مزیت رقابتی خود –استفاده از شکل ساده و ستاد کوچک – حفظ توأمان انعطاف پذیری و عدم انعطاف (رضائیان،1390، 80-78). 13-9-2- نظریه سیستمی منظور از سیستم مجموعه ای از اجزاء به هم پیوسته و مرتبط به هم است و به گونه ای تنظیم گردیده اند که یک کل مجزای از تک تک اجزا را بوجود می آورند. سیستم ها داده هایی را به دست می آورند پس از تغییر و تبدیل آن ها، ستاده هایی را تولید می کنند. ویژگی منحصر به فرد دیدگاه سیستمی، نحوه ارتباط اجزاء با خود سیستم است. معمولاً سیستم ها را به سیستم های باز وبسته طبقه بندی کرده اند. منظور از سیستم بسته، سیستمی است که هیچ نوع انرژی ازمنابع خارجی دریافت نمی کند و هیچ نوع انرژی به خارج از خود ساطع نمی کند که در عمل کاربرد محدودی در مطالعه سازمان ها دارد و بیش تر به صورت ایده آل مطرح است. سیستم باز، سیستمی است که با محیطش پیوسته در تعامل است یعنی هم اثر می گذارد و هم اثر می پذیرد. ویژگی های یک سیستم باز عبارتند از: 1- آگاهی از محیط 2- بازخور: سیستم ها بطور مداوم از محیط خود اطلاعات دریافت می کنند. 3- ویژگی دورانی: سیستم های باز چرخه ای از حوادثند، همواره ستاده های سیستم، امکاناتی را برای ورود نهاده های جدید فراهم می کنند تا چر خه سیستم تکرار شود. 4- آنترپی منفی: آنترپی یعنی گرایش سیستم به زوال وفروپاشی و منظور ازآنترپی منفی این است که سیستم های باز می توانند خود را تجدید قوا نموده و ساختارشان را حفظ کنند تا از مرگ رهایی یابند و یا حتی رشد کنند. 5- وضعیت ثبات : سیستم همواره تعادل خود را حفظ می کند. 6- حرکت به سوی رشد و توسعه 7- تعامل بین فعالیت های نگهدارنده و انطباقی 8- همپایانی : یعنی سیستم می تواند از راه های متعددی به یک هدف نهایی نائل آید. لازم به ذکر است که مفهوم سیستم در ابتدا به صورت مدون و مکتوب توسط لودیک فون برتالانفی، زیست شناس آلمانی مطرح شد. اهمیت دیدگاه سیستمی دراین است که مدیران به مدد آن بهتر می توانند مفهوم سازمان را درک کنند و سازمان را به عنوان یک کل که مشتمل بر سیستم های فرعی متعدد و مرتبط به هم است، مورد توجه قرار دهند (رابینز،1381،37-29). 1-2- نظریه پردازان مدیریت اسلامی پس از ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان و تشکیل حکومت اسلامی در مدینه توسط رسول گرامی اسلام، اصل و اساس تئوری های سیاسی و مدیریتی اسلام بنیان نهاده شده و در عمل و گفتار توسط ایشان تا حد ممکن و با توجه به ظرفیت حاکم بر آن زمان تبیین شده است. پس از آن با گسترش قلمرو حکومت اسلامی در زمان خلافت خلفای راشدین سازمان ها و تشکیلات وسیع تری به وجود آمد که قطعاً بر نحوه مدیریت این تشکیلات تأثیراتی داشت. با قبول حکومت توسط امام علی (ع) ایشان آن چنان الگویی نظری و عملی از حکومت و مدیریت الهی بر مبنای عدالت به جهانیان ارائه فرمودند که این الگو همچنان بر تارک دنیا می درخشد. در این فصل به شرح حال چهارده تن از نویسندگان و متفکرانی اشاره می شود که به فکر پیاده کردن اصول عملی حکومت در اسلام بوده و در این حوزه آثار علمی ارزشمندی از خود به جای گذاشته اند. با توجه به تاریخچه مدیریت، نظریه مدیریت علمی، جزء اولین نظریه های مدیریتی نیست و پیش از آن دیدگاه های دیگری در خصوص مسائل مدیریت مطرح بوده است. اما این نظریه موجب شد نظریه جدیدی دراین مورد پدید آید. یعنی به جای اینکه بر تجربه های شخصی و سلیقه ای در اعمال مدیریت، با ارائه روش منطقی و تجربی، به حل مسائل مدیریتی و سازمانی پرداختند و قواعد کلی بر امور مربوط به اداره سازمان حاکم گردید. بنابراین نظریه های مدیریت اسلامی را می توان به روش تطبیقی به روش ذیل دسته بندی نمود (چاوشی، 1388، 45). 1-1-2- نظریه های متقدم مدیریت اسلامی قبل از نهضت مدیریت علمی 2-1-2- نظریه های متأخر مدیریت اسلامی بعد از نهضت مدیریت علمی 1-1-2- نظریه های متقدم مدیریت اسلامی - اندیشه غزالی طوسی امام زین العابدین ابو حامد محمد بن محمد طوسی غزالی در سال 450 ه.ق، در اواخر عهد طغرل سلجوقی در شهر طوس متولد شد. غزالی، گرایش و اندیشه سیاسی خود را در کتاب نصیحة الملوک بیان نموده است. این کتاب که غزالی، آن را به درخواست سلطان سنجر به نگارش درآورده است، مشتمل بر چندین باب و فصل است. باب اول – در سیرت حاکمان، باب دوم – در سیرت وزیران، باب سوم – در سیرت دبیران، باب چهارم – در بلندی همت حاکم، باب پنجم – در حکمتهای دانایان، باب ششم – در صفت خردمندان، باب هفتم – در یاد کردن زنان و نیک و بد ایشان، باب هشتم – در طبیعت. ( آزادار مکی، 1387، 276- 275). 1 – رابطه بین دین و سیاست: این رابطه از طریق ارتباط حاکم و عالم دین صورت می پذیرد: « و والی بدان سلامت یابد که همیشه با علمای دیندار بود تا راه عدل به وی می آموزند و خطر این کار وی تازه می دارند.» ( غزالی، 1351، 13). 2 –برقراری عدالت هدف نظام سیاسی اجتماعی است: بدان یا ملک، که هر چه در دل باشد، از دانش و اعتقاد بیخ ایمان است و هر چه بر هفت اندام رود، از عدل و اطاعت، شناخت ایمان است، چون شاخ پژمرده باشد، دلیل آن بود که بیخ صعیف بود» ( همان، ص 8). غزالی، برای برقراری عدالت اجتماعی؛ اصول دهگانه ای به شرح زیر نقل می کند: 1-2- حاکم باید نسبت به قدر ومنزلت حکومت و ولایت شناخت داشته باشد. 2-2- به دیدار علماء و پرسیدن پند و نصیحت ار آنان علاقه مند باشد. 3-2- حاکم نباید به این قناعت بکند که خودش ظلم نمی کند، بلکه باید اعوان و انصار را نیز کنترل کند. 4-2- از تکبر و غرور دوری جوید. 5-2- در روابط متعادل باشد. 6-2- توکل، عبادت، خلوت در شب و انجام فرایض را ترک نکند. 7-2- از شهوات خوردن نیکو، جامه نیکو دوری جوید و قناعت پیشه کند. 8-2- پشتکار داشته باشد و کارها را پیگیری کند. 9-2- رضایت رعیت و موافقت شرع را جلب کند. 10-2- اگر کسی از حاکم ناخشنود شد و عمل حاکم مطابق شرع بود، ناراحت نباشد. 3 – آ گاهی های ضروری برای حاکمان: چون دو نوع شناخت ( شناخت دنیا و شناخت آخرت) وجود دارد، برای حاکم ضروری است که از هر دو نوع آگاهی داشته باشد و زندگی اخروی را که ابدی است، بر زندگی دنیا، که ایجاد وابستگی می کند، برگزیند. 4 – لوازمات حکومت: این لوازم عبارتند از: دبیری و وجود وزیران خردمند و عادل. 5 – نظرگاه جدید نسبت به طبقه اصلی جامعه «رعیت». غزالی برای طبقه مظلوم و زیر ظلم، حق معینی قائل شده است و بنیان جامعه را بر دوش آنها استوار می بیند. وی معتقد است که حکومت برای حیات این افراد ایجاد می شود. 6 – طرح نو و روشن از زنان: غزالی طبیعت زنان را بررسی می کند و مطابق با آن، وظایف و نقش آنها را در جامعه مشخص می کند ( همان، صص 25-24). - اندیشه ابن خلدون ولی الدین ابوزید عبدالرحمن محمد بن خالد، مشهور به ابن خلدون در سال 732ه.ق در تونس متولد شد ( آزادار مکی، 1387، 279). مهمترین اثر ابن خلدون کتابی است به نام « العبر و دیوان المبتدا و الخیر فی ایام العرب و العجم و البریر» که مقدمه آن یکی از شاهکارهای فلسفی و تاریخی عالم اسلام است و نخستین تصنیف در علم ااجتماع و فلسفه تاریخ به شمار می رود و همین مقدمه است که ابن خلدون را در ردیف یکی از بزرگترین فیلسوفان تاریخ قرار می دهد. در این مقدمه برای نخستین بار از فلسفه تاریخ و جامعه شناسی و مبادی علم اقتصاد سیاسی و عدالت اجتماعی بحث می شود. با توجه به نظریات ابن خلدون در زمینه جامعه شناسی، می توان او را بنیانگذار واقعی علم جامعه شناسی نامید، نه چنانکه جوامع غرب اگوست کنت فرانسوی را بنیانگذار علم جامعه شناسی می نامند. البته برخی از نظریه پردازان غربی به این مسئله اعتراف کرده اند، از جمله اشمیت دانشمند آمریکایی می گوید: « ابن خلدون در دانش جامعه شناسی به مقامی نایل آمده است که حتی اگوست کنت در نیمه قرن نوزدهم بدان نرسیده است.» این مورخ بزرگ، اصول نظریات عدالت اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را پنج قرن پیش از کونسیدران، مارکس و باکونین کشف کرده است. عقاید او درباره نقش کار و مالکیت و مزد او را پیشوا و پیشقدم دانشمندان اقتصاد این عصر قرار می دهد ( علوی زادگان، 1390، 18). به اعتقاد ابن خلدون هر دولتی از بدو تولد تا مرگ خویش از پنج مرحله به شرح زیر باید بگذرد: 1 – مرحله استقرار دولت که مصادف است با دوران پیروزی و استیلا یافتن بر خصم، 2 – مرحله خودکامگی، 3 – مرحله عظمت دولت، 4 – مرحله آرامش دولت و 5 – مرحله پریشانی( آزاد ارمکی، 1387، 324- 314). از نظر ابن خلدون دولت قوی دارای ویژگی های زیر است: 1 – عصبیت بالا 2- دارای روحیه جوش و خروش و جهانگیری و غلبه 3 – دارای حمیّت جمعی و دفاع مشترک 4 – فزونی تعداد کارگزاران 5 – زیادی جمعیت 6 – وسعت قلمرو خاکی 7 – رفاه و توانگری 8 – رابطه متقابل بین دولت و مردم 9- کسب آداب و سنن از دول قدیم 10 – جمع آوری مالیات 11 – بخشش دولت 12 – تمدن سازی ( عمران و آبادانی). ( ابن خلدون، 1359، 344-268) ابن خلدون، دولت ضعیف را در مرحله سوم و چهارم عمر دولت بررسی می کند. در این مراحل، دولت ها دچار افراط در تنعم و بهره وری از امکانات می شوند و روحیه جنگاوری را از دست می دهند و دولت به ضعف می گراید. ویژگی های دولت ضعیف از نظر ابن خلدون عبارتند از: (1)عدم عصبیت و روحیه یادگیری، (2) کمی حدود و ثغور، (3) تعارض بین سلطان و دربار در اداره جامعه و (4) نداشتن نیروی نظامی قوی برای مقابله با تهاجمات. ( ابن خلدون، 1359، 575) از دیدگاه ابن خلدون عوامل موثر در ایجاد دولت ضعیف عبارتند از: (1)تقلید و شیفتگی به دیگران، (2) وجود قبایل متعدد در درون جامعه که با یکدیگر در تعارفند، (3) تن آسایی و راحت طلبی، (4) ارتباط نا سالم بین دولت، کارگزاران حکومت و مردم، (5) چیرگی موالی ( ابن خلدون، 1359، 283-281 ). - ابونصر فارابی(339-259 ه.ق) دومین متفکری که در تاریخ تفکر اسلامی با بهره گیری از فیلسوفان یونانی به تامّلی جدّی در سرنوشت مدینه و ارتباط انسان با آن پرداخت، فارابی است. « فارابی ازمکتب افلاطون و ارسطو آموخته، و با فلسفه انس پیدا کرده بود. با بررسی آثار وی می توان پی برد که خود اهل تعقل و آزمون بوده و به آموختن صرف الفاظ و عبارات استادان یونانی اکتفا نکرده است» ( حلبی، 442). فارابی در کتاب های متعددی به تبیین جایگاه سیاست از منظر فلسفه می پردازد. کتاب هایی چون آراء اهل المدینه الفاضله، السیاسة المدینه، تحصیل السعاده، التنبیة علی السبیل السعاده و فصول المدنی. فارابی در واقع از اندیشمندان دوره اسلامی است که در آغاز بحران خلافت و در زمان اوج گیری مباحث جانشین پیامبر اکرم (ص) با تکیه بر دستاوردهای اندیشه فلسفی یونانی به ویژه با نوشتن کتاب آراء اهل المدینة الفاضلة به طرح مباحث عقلی درباره نظام حکومتی اسلامی پرداخت ( فارابی، 1361، 65). وی در پیوند فلسفه و سیاست، معتقد است که فیلسوف باید نظام عالم را بشناسد تا با تربیت امور مدینه که با نظام عالم متناسب است، آشنایی داشته باشد و بتواند امور مدینه را اداره و تدبیر کند ( ظریفیان، 1376، 282). فارابی جوامع را به لحاظ کیغی به مدینه فاضله، مدینه فاسقه، مدینه ضاله و بالاخره گروه خودرو و خودسر در مدینه فاضله یاد می کند که مدینه های دیگر در مقابل مدینه فاضله قرار دارند. این تقسیم بندی با توجه به کیفیت جوامع از لحاظ کمال گرایی و طالب سعادت بودن، صورت گرفته است. از دیدگاه فارابی «مدینه فاضله، مدینه مطلوب و مناسبی است که امکانات نیل به سعادت در آن مهیا است، به عبارت دیگر مدینه فاضله اجتماعی است که افراد آن سعادت را می شناسند و در اموری که آنها را به این غرض و غایت برساند، تعادل دارند. پس مدینه فاضله به خودی خود غایت نیست، بلکه وسیله نیل به سعادت است و قاعده نظام آن باید تابع معنایی باشد که فیلسوف ما از سعادت مراد می کند» ( فارابی، 1358، 141-137). از دیدگاه فارابی در مدینه فاضله پادشاه یا واضع و امام در کامل ترین مراتب انسانیت و در عالیترین درجات سعادت است و نفس او کامل و متحد با عقل مثال است. چنین انسانی به تمام افعالی که به واسطه آن ها می توان به سعادت رسید واقف است و این نخستین شرط از شرایط رئیس است. فارابی پس از برشمردن دوازده ویژگی رهبر مدینه، که در واقع او را منطبق با پیامبر (ص) می داند، یادآور می شود گه چون محال است که این ویژگی ها در فردی جمع شود، معتقد است که رهبر دوم جانشین رئیس اول باید حداقل دارای شش ویژگی باشد؛ از جمله فیلسوف و خردمند بودن، عالم و آگاه به قوانین و آراء و شرایع و مناسک باشد و در مواردی که قانونی وجود ندارد،در استنباط اصول خبره باشد، دور اندیش و دارای توانایی تطبیق مقررات، هماهنگ با شرایط، دارای بیانی رسا برای یرانگیختن مردم به اطاعت از اوامر شریعت، توانایی در متون و آداب جنگ و به کار بردن سلاح داشته باشد (کریم زاده، 1383، 181-180). هدف فارابی از طرح مدینه فاضله، بررسی بحرانی است که دستگاه خلافت با آن روبرو بود. فارابی با اینکه بر اندیشه فلسفی یونان، تفسیری فلسفی از نبوت ارائه کرد که بیشتر با نظریه امامت شیعی همسازی داشت. آنچه در اینجا از اندیشه فلسفی و مدنی فارابی قابل طرح است این است که فارابی، اهتمامی جدی را به کار گرفت تا فلسفه و دین را با یکدیگر آشتی دهد و از این رهگذراست که در اندیشه او فلسفه و سیاست با یکدیگر به همزیستی رسید. در واقع از دیدگاه فارابی از انجا که فلسفه باید اساس عمل و تدبیر امور و نظام مدینه باشد، فقه و شریعت عملی نیز بخشی از فلسفه عملی و جزء علم مدنی به شمار می رود. اندیشه فقهی فارابی، بیانگر این است که میان سیایت و دیانت، همزیستی ناگسستنی است. فارابی هم چنین از رهگذر فلسفه، امتزاجی میان دین و دولت برقرار می سازد ( ظریفیان، 1376، 282). - ابن جماعه (733- 639 ه.ق) بدرالدین ابو عبدالله محمد بن ابراهیم کنانی فقیه معروف به ابن جماعه در «حماه» به دنیا آمد و در دمشق تحصیل کرد و پیرو مذهب شافعی بود. در سال 687 قاضی مسجد الاقصی در بیت المقدس، و در سال 690 قاضی القضات مصر شد ( دهخدا، 1370، 299). « کتاب معروف او درباره حگومت اسلامی کتاب « تحریر الاحکام فی تدبیر اهل الاسلام» است که یادآور «الاحکام السلطانیه» ماوردی است، اما اوضاع و احوال نگارش کتاب او با زمان ماوردی کاملا متفاوت است. کتاب « تحریر الاحکام فی تدبیر اهل الاسلام» خلاصه ای است از کتاب « الاحکام السلطانیه و القواعد الاسلامیه» که توصیفی است از منابع بیت المال، موارد صرف آن، مواجب لشکریان، جهاد در همه ابعاد آن، موقعیت مشرکین، ذمیها و مستأمنین. پیشگفتار کتاب بحثی است در مورد امامت و شرایط و وظایف امام. بنابراین، مقدمه بر این امر استوار است که امام، حداقل، ضامن حکومت اسلامی از جهات نظری است» (لمبتون، 1380، 244). امات در نظر ابن جماعه دو نوع است: امامت اختیاری و امامت قهری. امام انتخابی دارای ده شرط است: مذکر بودن، حرّیت، بلوغ، عدل، مسلمان بودن، عدالت، قرشی بودن، علم و کفایت در اداره امور جامعه ای که به او واگذار شده است. امامت اختیاری از دو طریق به وجود می آید: یکی از طریق بیعت اهل حل و عقد که میان امرا، علما، رؤسا و رهبران یافت می شود. راه دوم در امامت انتخابی، تعیین امام از طرف امام قبلی است؛ نصبی که جامعه نیز آن را خواهد پذیرفت. امامت قهریه که تنها شکل موجود در زمان ابن جماعه بود به گفته صریح او به دلیل اعمال قدرت قهریه به صاحب آن داده شده است. او می گوید: « اگر زمانی امام وجود نداشته باشد یعنی قدرت حکومت در دست امام نباشد و فردی که واجد شرایط نیست منصب امامت را بر عهده گیرد و از راه قدرت و نیروی نظامی بر مردم سلطه یافت، بدون آنکه بیعتی گرفته باشد باید با او بیعت کرد و اطاعت او واجب خواهد بود» (همان، ص 246). باید نظریه ابن جماعه را « مشروعیت سلطه» نامید. وی نظریه خود را بر چندین اصل پایه گذاری کرده است: 1 – اساس سلطه عیناً نصوص قرآن است:« فلو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لفسدت الارض»(بقره، آیه 152). 2 – سلطان برای دفع قوی از ضعیف است. و سلطان عطیه الهی است:« ولکن الله ذو فضل علی العالمین.» 3 – خداوند نصرت و تمکین را برای سلطه ضمانت نموده است اگر ملزم به امور چهارگانه ای باشند که در این آیه شریفه آمده است « الذین إن مکنّا هم فی الارض أقامو الصلوة...» ( حج، آیه 41) 4 – برای حراست دین و سیاست امور مسلمین و حفظ امنیت و دفع فساد اقامه امام واجب است: «و...لان الخلق لا تصلح احوالهم الا بسلطان» ( علامه حلی، 1370، 285). ابن جماعه ضمن توضیح ضرورت وجودی حکومت و سلطه با قید چهار شرط اقامه نماز، اعطاء زکاه، امر به معروف و نهی از منکر به سلطه تقدس و نفوذ می بخشد و آن را « عطیه الهی» می داند. بنابراین هم مصدر اصلی سلطه را خداوند متعال می داند و هم آن را در چارچوب شرع مهار می کند (ذاکر صالحی، 1373، 62). غزالی از طریق وارد کردن سلطنت در خلافت، راه ار برای به رسمیت شناختن این نوع امامت هموار کرده بود. ابن جماعه تحت فشار زمان خود گامی فراتر می نهد و امکان جذب شدن خلافت در سلطنت را می پذیرد. - ابن تیمیه تقی الدین احمد بن عبدالحلیم ابن تیمیه در سال 661 ه.ق در حرّان به دنیا آمد و در سال 728 ه.ق در دمشق از دنیا رفت. دو کتاب مهم سیاسی ابن تیمیه عبارت است از: « السیاسة الشرعیة فی اصلاح الراعی و الرعیه» و « منهاج السنه» (لمبتون، 1380، 248). ابن تیمیه به عنوان پدر مدیریت اسلامی شناخته شده است ( کریم زاده،1383 ،188). مهمترین دستاورد او در عرصه اداره امور و مدیریت، رساله خواندنی وی تحت عنوان السیاسة الشرعیة است. این کتاب کوچک، که شش قرن پیش از زمان تیلور و هنری فایول نگاشته شده است اولین روش علمی را در باب تعیین اصول مدیریت در قالب و چارچوب اسلامی مورد استفاده قرار می دهد ( آل بورایی، 1380، 283). در سراسر کتاب السیاسه الشرعیه، مسأله نیاز به قدرت قاهره به منظور حفظ آیین و برقراری نظم همچون رشته ای جریان دارد. ابن تیمیه این سخن را از حضرت علی (ع) نقل می کند که مردم نیاز به امیر دارند چه عادل و چه فاجر. توجیه ولایت امام ظالم آن است که به وسیله او اجرای حدود می شود؛ راه ها امن و خراج تقسیم می شود. ابن تیمیه می پذیرد که دین و سیاست جدایی ناپذیرند و به همین دلیل معتقد است که شریعت محتاج سلطان و صرف اموال حکومتی در راه خداست و این موجب صلاح دین و دنیا خواهد شد. ابن تیمیه بر بیعت، یعنی پیمان دو جانبه بین مردم و حاکم تأکید می کند. او احتمالاً مبایعت را در نهایت به عنوان رفراندوم بری رسیدن والی به حاکمیت تصور می کند و اینکه مبایعت همچون دیگر قراردادها امتیازاتی برای هر دو طرف خواهد داشت؛ قدرت موثر برای امام و آرامش اجتماعی و ضمانت های قانونی برای رعیت. اولین وظیفه ای که مبایعت بر دوش رعیت می گذارد، فرمانبرداری است. یکی از حقوق حاکم آن است که مردم از نصیحت او دریغ نورزند. بعبارتی بر هر مسلمانی واجب است که امر به معروف و نهی از منکر کند و در عین حال سعی کند از هرچه یکپارچگی مومنان را به خطر انداخته و یا جامعه را دچار تفرقه سازد اجتناب کند. هم چنین از وظایف حاکم، مشورت با رعیت است و نیز تأکید زیادی بر عدالت می کند ( لمبتون،1380، 252و 253). - امام فخر رازی( 606- 536 ه.ق) تحصیلات و مطالعات فخر الدین در رشته های فلسفه، فقه و علم کلام بود و اطلاعات عمیقی از آثار فارابی کسب کرده بود. او در تفسیر قرآن، کلام، فقه، فلسفه، نجوم، تاریخ و علم بلاغت نویسنده توانایی بود. کتاب دایرة المعارف گونه او «جامع العلوم» فصلی درباره علم سیاست، و فصل دیگری در آداب الملوک دارد که بیشتر بر اساس نظر فارابی است، ولی به گونه ای نزدیک با اسلام سنتی سازگار شده است. به نظر فخر الدین، هنر سیاست، عالیترین هنر است و سیاست دو نوع است؛ معنوی و مادی یا درونی و بیرونی. او با چنین تقسیمی، جدایی دینی و قدرت دنیوی را به رسمیت می شناسد. نوع اول سیاست شاهان و نایبان آن هاست و دومی، سیاست علماست که عقاید باطل را از افکار انسان ها می زدایند (لمبتون، 1380، 234-232). فخر الدین رازی می گوید: « از آنجا که پادشاه سایه خدا و نایب پیامبر است، باید در همه حال سعی کند پیامبر گونه باشد.» بنابراین شروطی را برای او درنظر می گیرد: 1 – پادشاه باید حلیم باشد. 2 – پادشاه باید کریم باشد. 3 – عقل باید حاکم بر اندیشه ها، سخنان و اعمال او باشد. 4 – پادشاه باید که در عفو نمودن تأخیر نفرماید و در عقوبت کردن اندیشه فرماید. 5 – او باید با رعیت مهربان باشد. 6 – باید عادل باشد زیرا با عدالت امنیت حاصل می شود و امنیت، مؤمن را هر جا که باشد امکان پرداختن به عبادت می بخشد. 7 – لزوم مجالست با علما 8 – پادشاه نباید چندان سخت گیر باشد که شاکیان از طرح دادخواست خود نزد او بازداشته شوند، و نیز نباید چنان حلیم و بردبار باشد که مردم هر چه خواستند نزد او آورند. رد و پذیرش شکایات از طرف او باید مبتنی بر مصالح عامه باشد (همان، صص 238-236). فخر الدین بحث در سیاست را از استدلال سنتی فلاسفه در مورد اجتماع انسانی که مبتنی بر اندیشه موجود سیاسی یا اجتماعی بودن انسان است آغاز می کند. او با بیان ماهیت متفاوت هنرها و پیشه ها، چهار حرفه را مبنا و اساس هدایت امور انسان برمی گزیند: کشاورزی برای تهیه غذا، ریسندگی برای تهیه پوشاک، بنّایی برای ساختن منازل و سیاست برای سروسامان دادن امور جامعه. کارهای مربوط به دنیا، تنها با تقسیم نیروی کار قابل انجام است و امور انسانها، از طریق همکاری و تعاون. او ادامه می دهد که تماس و ارتباط انسانها اغلب به ستم و تجاوز به حقوق دیگران می انجامد. در نتیجه این تقسیم کار، جامعه نیازمند نظامی است که انسانها را از ظلم به یکدیگر باز دارد، که این، کار پادشاه است (همان، ص 234). - ابویوسف «یعقوب بن ابراهیم انصاری کوفی معروف به ابو یوسف، اولین فردی است که در اسلام، مسند قاضی القضاتی داشته است که این مسند از سوی هارون الرشید به او واگذار شده بود. ابویوسف، مشاور نزدیک خلیفه در عرصه اداره امور به ویژه امور قضایی بود. کتاب او با عنوان « الخراج» تنها کار وسیع و عظیم او به شمار می رود که در کنار دیگر رساله های وی جایگاهی ویژه دارد. این کتاب پایه و اساس مالیه عمومی، مالیات و مالیات بندی، دادرسایی جنایی و موضوعات مشابه است که ابو یوسف این مطالب را در پی درخواست های هارون الرشید نگاشته است این کتاب راهنمای اجرایی و اداری است» ( آل بورایی، 1380، 279). لمبتون در مورد چگونگی ارتباط مالیات با موضوع امامت در کتاب الخراج می نویسد: «بی دلیل و تصادفی نیست که نظریه ابو یوسف، پیرامون امامت، در مجموعه ای گردآید که دردرجه اول به وضع مالیات بپردازد. در نظام حکومت اسلامی میان سیاستگذاری و حکومت عادل، رابطه ای نزدیک وجود داشته است. جمع آوری و مصرف مالیات ها هر روز جزئی از حقوق الله بود که در مقابل « حق العباد » یا « حقوق انسانی » قرار داشت» ( لمبتون، 1380، 117). هدف ابویوسف در کتاب الخراج، تنها نشان دادن شیوه اداره امپراطوری به حاکم نیست، بلکه نشان دادن مسئولیت او نیز می باشد. وی به ذکر تعدادی از احادیث درباره وظیفه رعایا نسبت به امام خود می پردازد. ابویوسف، خلیفه را امیرالمؤمنین خطاب می کند ومعتقد است که با صرف نظر از صفات و شرایط شخصی حاکم، تصاحب و داشتن بالفعل قدرت، شرط لازم و کافی اعمال اقتدار است و تکلیف مذهبی اطاعت مطلق از قدرت های موجود را با ذکر احادیثی توجیه و تعلیل می کند. ابویوسف با تأکید بر تعیین الهی خلیفه، حاکم را راعی مردم خطاب می کند و می گوید: « او در قبال اعمال خود و مردمی که به او اعتماد کردند در پیشگاه خدا مورد سؤال قرار می گیرد.» او نیاز خلیفه را به تقوا و عدالت در اجرای وظایف خویش مورد تأکید قرار می دهد و هارون الرشید را نسبت به مسئولیت های سنگین این منصب هشدار می دهد (همان، 120-117 ). - ابن مقفع عبدالله ابن المقفع از اهالی شهر جور (فیروزآباد کنونی) است که در دوران بلوغ، اسلام را انتخاب کرد و به عنوان کاتب و منشی در خدمت بنی عباس درآمد. وی پیش از آنکه اسلام آورد در فارس نزد پدر خود می زیست و به تحصیل مقدمات معرف قدیم ایرانی و زبان پهلوی مشغول بود و به اقتضای آن زمان، زبان عربی و معلومات اسلامی را هم فرا گرفت و به دو زبان فارسی و عربی مسلط شد. ابن المقفع پیش از مسلمان شدن منشی دیوان داوود بن یزید، حاکم اموی عراق و استان های شرقی در بصره بود. بعدها منشی خصوصی عیسی بن علی، عموی منصور ( خلیفه) شد. او در سال 142 ه.ق در 36 سالگی به قتل رسید ( آشتیانی، 1382، 35-30 ). ابن مقفع نقش مهمی در تکامل نظریات اسلامی دولت با نوشتن « رساله فی الصحابه » و نیز « الآداب الکبیر » و « الادب الصغیر » ایفا کرد. او در رساله الصحابه، که برای خلیفه، « منصور » نگاشت، به مسائل سپاه، سرشت اقتدار خلیفه، دربار و جمع آوری و صرف درآمد می پردازد. او پیشنهاد می کند: - خلیفه باید یک حکم « امان» عمومی صادر کند و در آن وظایف افسران و اعضای سپاه امپراطوری را مشخص کند. _ باید تعلیماتی از قرآن و سنت به ارتش داده شود و از آنها خواسته شود که به ترویج صرفه جویی مطابق الگوی داده شده از طرف خلیفه بپردازند. _ باید مقرری و مواجب آن ها به طور مرتب و در زمان تعیین شده پرداخت شود و بخشی از آن به صورت کالا برای حمایت آنها در برابر نوسانات قیمت ها داده شود. _ خلیفه باید همیشه نسبت به وقایعی که در میان سپاهیان می گذرد، و نیز از جریانات پایتخت و پادگان های اطراف باخبر باشد و به این منظور از افرادی که وفاداری آنان به اثبات رسیده استفاده کند. _نباید به هیچ صورت سهمی در اداره امور مالی به ارتش داده شود. کتاب « الاداب الکبیر» ابن مقفع یکی از نخستین آیین نامه های شهریاری در زبان عربی است. این کتاب شامل یک مقدمه و سه بخش است که بخش اول در مورد سلطان، حکومت دنیوی و رفتار حاکم، بخش دوم پیرامون رفتار دستیاران حاکم و بخش سوم در مورد دوستی، سخن می گوید ( لمبتون، 1380، 115-111 ). ابن مقفع در الادب الصغیر، از حاکم می خواهد در تعیین کارگزاران و نظارت بر آن ها دقت بیشتری کند، چون معتقد است بی دقتی و بی توجهی در این امور به بی ثباتی می انجامد و کل ساختار حکومت را به خطر می افکند. به عقیده ابن مقفع، اطاعت، شایسته پادشاه دادگراست، ولی ویژگی مهم سلطان را بیشتر علم می داند تا عدالت.او می نویسد: مناسب ترین فرد برای زمامداری کسی است که از موهبت دانش برخوردار باشد. به نظر او پادشاهی، سه گونه است: اول، بر پایه مذهب، دوم، بر پایه قدرت طلبی، سوم، بر پایه هوس های فردی او؛ اولین را بهترین نوع می داند. دومی احتمالاً با مخالفت مواجه خواهد شد. در حالی که نوع سوم، زودگذر خواهد بود (همان، ص 117). - جاحظ جاحظ، از خانواده ای ناشناخته از موالی بنی کنعان بود که در حدود سال 160 هجری قمری در بصره به دنیا آمد و در دوران کودکی و نوجوانی اش همزمان با خلافت مهدی، هارون الرشید و امین بوده است. بنابراین زندگانی او از دوران اوج حکومت معتزله تا دوران بعد از معتزله به طول انجامید. او صاحب آثاری در زمینه ادب، کلام معتزله و مباحث سیاسی- مذهبی است (همان، ص 121 ). جاحظ در مورد شرایط امام ایده آل، مهمترین ویژگی او را علم می داند و می نویسد: « توانایی فکری او باید همدوش با کنجکاوی بالفعل فکری و دانش وسیع باشد و این صفات باید با عادات و رفتار نیکو توأم گردد. هرگاه دانش، با فکر و قدرت، با دانش و عزم و قاطعیت، با قدرت به هم آمیزند، نیازی به چیز دیگری نیست» (همان، ص 122) جاحظ مشخصاً عقیده اطاعت بدون قید و شرط از حاکم را رد می کند. زیرا حاکم یک انسان است و ممکن است نسبت به خطاها و گناهان بشری مجرم باشد، در حالیکه ادعای حکومت و اطاعت رعایای خود را محفوظ دارد. اما اگر خطای او به مرحله ای رسید که نسبت به وظایف خود کوتاهی کرد و از اختیارات خود به عنوان حاکم سوء استفاده نماید، وظیفه اطاعت کردن از او سلب می شود ( همان، ص 126). جاحظ برای اثبات نیاز جامعه به امام، پایه استدلال خود را بر سرشت یغماگر و درنده انسان و فقدان فهم او قرار می دهد و می گوید: « انسان ها همه در پی منافع مادی خود هستند و تشخیص آن ها در زمینه خیر و صلاح معنویشان، اندک است، چون فهم و درک معنوی از فهم دنیوی سرچشمه می گیرد. فهم منافع دنیوی تقریباً آسان است، ولی فهم مسائل معنوی پیچیده و نهان است و تنها با تقوای زیاد، تلاش مداوم و بهره گیری از راهنمایی« امام » میسر است» (همان، ص 121 ). وی در میان معتزلیان به عنوان نویسنده ای توانا و متکلمی چیره دست شناخته می شد. بعد از مرگ هارون و همزمان با به تخت نشستن مأمون، جاحظ به عنوان نویسنده ای برجسته به مأمون معرفی شد. او با نوشتن رسالاتی در امامت توجه و تحسین مأمون را جلب نمود ( ذکاوتی قراگزلو، 1367، 24 ). - باقلانی مالکی ( متوفی 403 ه.ق ) باقلانی در بصره متولد شده بود و بیشتر عمرخود را در بغداد گذراند و برای مدتی هم منصب قضاوت را عهده دار بود. وظایف امام از دید باقلانی عبارت بود از: 1 – دفاع از امت در برابر دشمنان. 2 – جلوگیری از ظلم و تجاوز و دادرسی شکایات. 3 – اجرا و مطالبه مجازات های شرعی. 4 – تقسیم درآمدهای ناشی از فتوحات در بین مسلمانان. 5 – برقراری امنیت در حج. او آن گاه می گوید: « اگر امام مرتکب خطا شد و یا از هر یک از موارد ذکر شده تخلف کرد، امت پشت سر اوست تا او را اصلاح کند و اجرای وظایفش را مطالبه نماید. » نظریات او در زمینه امامت در اثری با عنوان «التمهید فی الرد علی الملاحده و المعطّله و الرافضه و الخوارج و المعتزله » بیان شده است. شرایطی که به عقیده باقلانی به اسقاط امامت منتهی می گردند، عبارت اند از: 1 – ازکف دادن عدالت به دلیل : ارتداد، بی عدالتی و گناه 2 – ناتوانی جسمی و فکری، به گونه ای که توان او را از انجام مسئولیت ها و وظایفش سلب نماید. 3 – از دست دادن حریت، به اینکه به دست دشمنان اسیر یا زندانی شود. باقلانی هم چنین قانونی بودن وجود دو امام یا بیشتر را به طور همزمان نمی پذیرد (همان، 1380، 147). - ابوالحسن‌ ماوردی‌ ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد بن‌ حبیب‌ ماوردی‌ بصری‌ به‌ سال‌ 364 در شهر بصره‌ پا به‌ عرصه ی‌ هستی‌ نهاد و در همان‌ شهر به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ و فقه‌ و حدیث‌ و دیگر علوم‌ را از دانشمندان‌ روزگار خود فراگرفت‌. ماوردی‌ پس‌ از اندک‌ زمانی‌ در امور فقهی‌ و قضایی‌ تبحّر یافت‌ و به‌ مقام‌ ریاست ‌قضات‌ دست‌ یافت‌. در سالهای‌ 381 تا 422 به‌ عنوان‌ سفیر، میان‌ دولت‌ عباسیان‌ و آل‌بویه‌، برگزیده‌ شد. زمانی‌ که‌ خلیفه‌ «القادر باللّه‌» از چهار تن‌ فقهای‌ مذاهب‌ اربعة ‌اسلامی‌ خواست‌ تا هر یک‌ رساله‌ای‌ فقهی‌ با توجه‌ به‌ مذهب‌ خود بنویسند، ماوردی‌ «الاقناع‌» را در فقه‌ مذهب‌ شافعی‌ نوشت‌. خلیفه‌ اثر او را بهترین‌ آن‌ چهار اثر دانست‌ و او را قاضی‌القضات‌ کل‌ مملکت‌ اسلامی‌ نمود. او نیز این‌ مقام‌ را تا زمان‌ مرگ‌ (450) حفظ‌ کرد. آثار ماوردی‌ در سه‌ گروه‌ عمده‌ جای‌ می‌گیرد: دینی‌، ادبی‌ و سیاسی‌ آثار دینی‌ شامل‌ کتابهای‌ النکُت‌ والعیون‌ (تفسیر)، الحاوی‌ الکبیر (فقه‌)، الاقناع‌ (فقه‌) آثار ادبی‌ شامل‌ کتابهای‌ فی‌النحو، الامثال‌ و الحکم‌ و ادب‌ الدنیا والدین‌ آثار سیاسی‌ و اجتماعی‌ شامل‌ نصیحه‌الملوک‌، تسهیل‌النظر و تعجیل‌الظفر. قوانین‌ الوزاره‌ و سیاسه‌ الملک‌ (ادب‌ الوزیر) والاحکام‌ السلطانیه‌ که‌ نظریه‌ او درمورد خلافت‌ را دربردارد که‌ بیش‌ از دیگر آثار او موردتوجه‌ مستشرقان‌ و پژوهشگران‌ قرار گرفته‌ و به‌ چندین‌ زبان‌ ترجمه‌ شده‌ است‌(نشریه حکومت اسلامی،1376 ،222). ماوردی‌ از همان‌ آغاز، جایگاه‌ خلافت‌ و امامت‌ را به‌ روشنی‌ بیان‌ می‌کند. او خلافت ‌را چون‌ درختی‌ برآمده‌ از بطن‌ شریعت‌ می‌شناسد که‌ خود شریعت‌ نیز در سایه‌سار آن ‌توان‌ ادامه‌ حیات‌ دارد و سایر امور مربوط‌ به‌ حکومت‌ را همچون‌ شاخه‌های‌ فرعی‌ آن‌ درخت‌ ترسیم‌ می‌کند. وی‌ دراین‌باره‌ می‌نویسد: «خداوند برای‌ امت‌، پیشوایی‌ را که‌ به‌ واسطة‌ او راه‌ و روش‌ پیامبری‌ ادامه‌ یابد، نشان ‌کرده‌ است‌ تا به‌ سبب‌ او دین‌ حفظ‌ شود. سیاست‌ را به‌ او واگذارده‌ است‌ که‌ براساس ‌شریعت، تدبیر و وحدت‌ کلمه‌ را بر رأیی‌ استوار برقرار کند. امامت‌ اصلی‌ است‌ که‌ بنیانهای‌ شریعت‌ بر آن‌ استوار است‌ و مصالح‌ امت‌ به‌ آن‌ نظام‌ می‌یابد تا آنجا که‌ تمامی‌ امور با آن‌ ثبات‌ پیدا می‌کند و ولایات‌ خاصه‌ از آن‌ صادر می‌شود»(همان، ص 224 ). ماوردی‌ درمورد وظایف‌ مردم‌ هم‌ در برابر امام‌، نظرهایی‌ دارد که‌ یکی‌ از آنها اطاعت‌ بی‌چون‌ و چرا در برابر اوامر امام‌ است‌. ماوردی‌ درباره‌ وظایف‌ مردم‌ در برابر امام‌ می‌گوید: مردم‌ باید در تمام‌ امور خود به ‌وی‌ اعتماد، و بی‌چون‌ و چرا از امر او اطاعت‌ کنند. امام‌ ممکن‌ است‌ در امور مملکت‌ با آنان‌ مشورت‌ نکند ولی‌ باز اطاعت‌ از امر او لازم‌ است‌. در واقع‌ بحث‌ ماوردی‌ در زمینه‌ وظایف‌ عامه ی‌ مردم اخطار و هشداری‌ بود به‌ تصوری‌ که‌ خلافت‌ را صرفاً منصبی‌ مذهبی‌ و قضایی‌ می‌دانست‌ و این‌ تصور روز به‌ روز رشد می‌کرد؛ چرا که‌ آل‌بویه‌ از لحاظ‌ قدرت‌ در بغداد بر خلیفه‌ پیشی‌ گرفته‌ بودند. همچنین معتقد است‌ که‌ مردم‌ نباید هیچ‌ کاری‌ را بدون ‌فرمان‌ امام‌ و یا در مخالفت‌ با دستورهای‌ او انجام‌ دهند(ظریفیان ،1376، 3-1). ماوردی‌، کتاب‌ الاحکام‌ السلطانیه‌ خود را در بیست‌ باب‌ سامان‌ می‌دهد. ابواب‌ اولیه‌ کتاب‌ به‌ سیستم‌ حکومتی‌ مربوط است‌ و ابواب‌ بعدی‌ به‌ مسائل‌ اداری‌ و مالی‌ از دیدگاه ‌فقه‌ اختصاص‌ دارد. - ابوعلی سینا ابوعلی حسین بن عبدالله‌بن حسین‌بن علی‌بن سینا معروف به ابوعلی سینا در سال ۳۷۰ هجری قمری (328-375ق) در روستایی به‌نام خورمیثن از توابع بخارا دیده به جهان گشود(توانایان فرد،1361، 173). او به مکان‌های زیادی مهاجرت و مسافرت کرد، بیماران بسیاری را مداوا کرد و آثار علمی فراوانی را در مدت عمر خود تألیف نمود و در سن 58 سالگی در همدان و در سال 428 هجری قمری به بیماری قولنج مبتلا شده و بر اثر همین بیماری درگذشت (حاج سید جوادی، 1372، 329-327). دائرةالمعارف تشیع آثار ابن‌سینا را 108 کتاب و رساله ذکر کرده و بعضی از این آثار را نام برده است(همان،329-328). آرا و اندیشه‌های اقتصادی ابن‌سینا ابن سینا اندیشه‌های اقتصادی و فلسفی فراوانی دارد که عمده آنها از تفکرات فلسفی و الهیاتی او نشأت می‌گیرد. از نظر او در بخش زکات و صدقه، انگیزه معنوی لازم است یعنی اعتقاد به خدا و معاد سبب می‌گردد که شخص با رضایت خود، سهمی از تولیدات خود را در اختیار افرادی قرار دهد که به‌عللی درآمدشان بسیار ناچیز است و یا اصلا درآمدی ندارند. در این بخش، شرایطی باید رعایت شود از جمله این‌که: پرداخت آنها پیوسته، منظم و بدون تأخیر و عاری از ریا باشد، پرداخت زکات را کوچک بشمارند تا موفق به پرداخت بیشتر شوند، به مورد مناسب پرداخت شود و پرداخت‌کننده بر مصرف آن نظارت داشته باشد؛ چون حق الله است و باید در راه صحیح که به‌نفع انسان‌ها است، مصرف شود. در بخش مصارف شخصی در حد ضرورت باشد و از مصرف کالاها و خدمات غیر ضرور اجتناب شود و در این بخش، همواره تعادل دخل و خرج مراعات شود؛ اما نسبت به مخارج شخصی، صلاح در این است که نه به حد اسراف و تضییع مال برسد و نه به خست و بخل زیاد، بلکه با تدبیر و به اعتدال خرج شود (نجمی زنجانی، 35 ). ایشان سومین بخش درآمد را به پس‌انداز اختصاص داده و معتقد است، پس‌انداز جنبه‌ی مصرفی دارد؛ یعنی برای تأمین آینده انسان به‌کار می‌رود (توانایان فرد،1361، 195 ). لزوم حسن تدبیر برای همه؛ ابن‌سینا بر این باور بود که حسن تدبیر تکلیف همه‌ی انسان‌ها است؛ اما در تدبیر امور و حسن سیاست، سزاوارترین مردم به تفکر، سلاطین هستند؛ که خداوند آنان را زمامدار امور بندگان خود نموده و برای تنظیم شهرها و سرزمین‌ها به آنان سلطنت و قدرت بخشیده است. بعد از ایشان، سیاست‌مداران و فرمانداران هستند که رهبری امت‌ها و تدبیر شهرها برعهده آنان است. کسانی‌که به ترتیب اولویت و با توجه به اختلاف درجات و مراتب، به مقام سلطنت نزدیک‌ترند، کارشان مهم‌تر و خودشان نیز به حسن تدبیر و سیاست، شایسته‌ترند. بعد از سلاطین و فرمانداران، صاحبان نعمت و کسانی که جمعی از خاصان و خدمت‌کاران زیر نظر و نفوذ آنان اداره می‌شوند، باید در امور خود دارای حسن تدبیر باشند. مردم در نحوه‌ی خلقت، اخلاق، عادت‌ها، احتیاج‌های نفس، انگیزه‌ها، منزل و مسکن به هم نزیک‌اند؛ اما در مراتب، اقتدار و مقام‌ها متفاوت هستند (همان، 180-179). به‌عقیده او، اداره امور اقتصادی خانواده (تدبیر منزل) و اداره امور اقتصادی جامعه نیاز به مدیریت دارد. بنابراین در چارچوب اقتصادی، همان‌طور که بر حاکمان مطالعه‌ی اقتصاد یک جامعه لازم است تا آنان امور اقتصادی کشور را با تدبیر سامان بخشند، مسائل اقتصادی خانوارها نیز باید مورد مطالعه و بحث قرار گیرد؛ تا افراد هر خانوار که یک واحد اجتماعی است، در اداره‌ی امور اقتصادی خانوار با تدبیر و آگاهی کامل امور منزل را اداره نمایند (همان، 181-176). تقسیم کار: به‌عقیده ابن‌سینا، ناتوانی انسان‌ها در تأمین همه‌ی نیازهای انسانی و نیز اختلاف انسان‌ها در استعداد، دو عاملی است که تقسیم کار و همکاری متقابل و جمعی را اجتناب‌ناپذیر ساخته است. حاصل این همکاری جمعی دو چیز است: اول این‌که نیازهای متعدد انسانی برآورده می‌شود؛ دوم آن‌که تقسیم کار و تفاوت استعدادها به اختلاف در درآمد و سرانجام، به پدید آمدن طبقات اجتماعی هم‌چون سیاست‌مداران و صنعت‌گران می‌انجامد. به‌نظر وی اگر افراد جامعه دارای یک شغل باشند و همه به یک کار معین مشغول شوند، جامعه از بین خواهد رفت و افراد آن هلاک خواهند شد؛ بنابراین خرد و عقل انسان دستور می‌دهد که در یک جامعه، هرکسی موظف به انجام یک کار معین باشد و به‌دنبال یک تولید مشخص برود؛ تا همه افراد بتوانند تمام نیازهای ضروری خود را تأمین نمایند. از نظر او، این لطف خدا است که هرکس در جامعه به‌دنبال کار معیّن و حرفه‌ای خاص می‌رود و از حرفه خود راضی است. به‌عقیده‌ی بوعلی بر حکام، امرا، وزرا و مسئولین واحدهای تولیدی و پدران، لازم است که فنّ مدیریت واحد تحت اداره‌ی خود را بدانند تا به شایستگی امور آنان را تدبیر نمایندخودسازی؛ ابن‌سینا خودسازی را مقدم بر دیگرسازی و اداره‌ی امور اقتصادی خانواده و اداره‌ی امور جامعه می‌داند. او متذکّر می‌شود که انسان دارای عقل و امیال است، باید عقل را حاکم بر امیال و رفتارهای خویش نماید. به‌عبارت دیگر، باید رفتار اقتصادی فرد عاقلانه باشد و خواهش‌ها و نیازهایش تحت کنترل عقل درآمده و محدود شود. به‌علاوه استفاده از عقل در تحدید نیازها باید در چارچوب علم انجام شود. به‌عبارت دیگر، از طریق آزمایش و تجربه‌ی عینی باید روابط اقتصادی کشف شود و به‌کمک عقل، خوب و بد آنها از یکدیگر بازشناخته شده و آن‌گاه روابط صحیح اخذ و روابط ناصحیح محو گردد (نجمی زنجانی، 1319، 18-17). به اعتقاد وی، درآمد باید به سه بخش تقسیم شود: الف) بخش اول به مصرف مشخص؛ ب) بخش دوم به پس‌انداز؛ ج) بخش سوم به مبصارف عام‌المنفعه اختصاص یابد(توانایان فرد، 1361، 193-192). رابطه تولید و تحصیل: به ‌نظر او بین رشته‌ی تحصیلی و تولید، رابطه‌ای مستقیم وجود دارد. استعداد دانشجو را باید تشخیص داد و آن‌را در مورد یک کار تولیدی مفید شکوفا نمود. از نظر فیزیکی نیز دقت نمود که آلات و ابزار کار با مشخصات دانشجو سازگار باشد. به‌عنوان مثال نباید به کسی که بینایی ندارد، رانندگی آموخت و یا کسی که نمی‌تواند به‌خوبی سخن بگوید را آموزش تدریس داد(همان، 198). - ابن قتیبه ابن قتیبه به سال 213 هجری قمری در مرو خراسان به دنیا آمد، بین سال های 236 تا 256 قاضی «دینور» شد و از سال 257 تا هنگام مرگش در سال 276 در بغداد به سر برد. او در درجه نخست یک محدث بود و نیز نویسنده ای پرکار در زمینه های کلامی و ادبی. اولین فصل کتاب « عیون الاخبار » ابن قتیبه که رساله ای درباره آداب و اخلاق است، عنوان « کتاب السلطان » دارد. این فصل نظریه ابن قتیبه را در مورد حکومت در بر دارد و به موضوعاتی نظیر انتخاب فرمانداران ایالتی، ندیمان حاکم، مشورت، فواید رازداری و مضرات افشای اسرار، منشی گری و دبیری، فساد مؤدیان مالیاتی، قضا، شهادت، داوریها، بی عدالتی، حبس، جدایی حاکم از مردم، حق اطاعت از او، شیوه درست سخن گفتن با حاکم، ستایش و اندرز او و طلب بخشش از او می پردازد. ابن قتیبه هم مانند ابن مقفع حکومت را به منزله راه چاره ای بین کمال مطلوب و بدیهای سرشت انسانی می انگارد (لمبتون، 1380، 130 ). - ابن طاهر بغدادی ابو منصور عبدالقاهربن طاهر بن محمد بغدادی ریاضیدان و دانشمند علوم اسلامی، فیلسوف و صوفی، محدث شافعی مذهب و زبان شناس در قرن چهارم و پنجم قمری بود. وی متولد شهر بغداد بود و به قبیله بنی تمیم تعلق داشت. بیشتر عمرش را به تحصیل و تدریس در شهر نیشابور گذراند (سارتون، 1383). نوشته او تحت عنوان «اصول الدین» دفاعیه ای است از خلافت گذشته تاریخ در برابر اتهامات خوارج، شیعه و معتزله. او مسأله امامت را در نه عنوان به شرح زیر مورد بحث قرار می دهد : 1-لزوم امامت 2- چگونگی انتخاب امام 3 – تعداد امامان در هر زمان 4 – نژاد و قبیله امام 5- شرایط امامت 6- عصمت امام 7- ابزار استقرار امام در منصب خویش 8- تعیین امام بعد از رحلت پیامبر (ص) 9- وراثت و وصایت در امامت اولین اختلاف او با باقلافی این است که او امامت را ضروری می داند. نکته دومی که بغدادی با باقلانی اختلاف دارد این است که او امکان وجود دو امام همزمان را به شرط مجزا بودن قلمرو هر یک از طریق دریا می پذیرد. به عقیده او کسی که شایسته منصب امامت است باید چهار ویژگی ذیل را دارا باشد : 1-عالم به امور حلال و حرام و دیگر احکام شرعی باشد. 2-عدالت و تقوا داشته باشد. 3-قضاوت درست در امور مختلف حکومتی و موفقیت اداری و نیز آشنایی با تشکیلات و امور نظامی داشته باشد. 4-دارای نسب قرشی باشد. او می گوید: اگر امام از معیار عدالت منحرف گردید، جامعه مجبور است یا او را به راه راست آورد و یا از او روی برتافته و عهد امامت را به دیگری بسپارد ( لمبتون، 1380، 152-149). 2-1-2- نظریه های متأخر مدیریت اسلامی اگر از آثاری که از زمان های دور درباره مدیریت و رهبری اسلامی نگاشته شده است بگذریم و مدیریت اسلامی را به عنوان موضوعی که پس از پیدایش حوزه مدیریت در غرب دنبال کنیم قدیمی ترین اثر را می توان در اوایل دهه 50 هجری شمسی یافت. برخی از محققان اسلامی از جمله برجسته ترین آنها علّامه مرتضی مطهری در این دوره نظریه ای ارائه دادند که توانستند تاحدودی عطش اسلام خواهی جوانان آن دوره را مبنی براینکه آیا اسلام هم در حوزه مدیریت سخن و نظریه ای دارد یا نه، پاسخگو باشند. اقای کاظم چاوشی نظریات متأخر متفکران اسلامی را در حوزه مدیریت به پنج دسته تقسیم بندی نموده است: 1- نظریه یا رویکرد نظری رشد در مدیریت اسلامی 2- رویکرد نظری اصول گرایی 3- رویکرد نظری اخلاقی و ویژگی های مدیران اسلامی 4- رویکرد وظایف مدیران مسلمان 5- رویکرد تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت (چاوشی، 1388، 43) - نظریه رشد شهید علامه مطهری شهید مطهری برای اولین بار و قبل از انقلاب اسلامی ایران این نظریه را مطرح کردند و در واقع پیش قراول بحث مدیریت اسلامی بودند. در اسلام ر هبری و مدیریت مترادف است با ارشاد و رشد. قدرت رهبری همان قدرت بر هدایت وارشاد است. و قدرت مدیریت در اصطلاح فقه اسلامی رشد نامیده شده است.در فقه اسلامی رشد، کیفیت روحی دارد یعنی یک نوع بلوغ روحی است بر خلاف اصطلاحات عام که تنها برای کیفیت جسمی استفاده می شود، مقصود از رشد روحی، شایستگی وقدرت تشخیص، درک سودوزیان ولیاقت اداره و بهره برداری است. اگر انسان در یک موضوع بخصوص این لیاقت و شایستگی را داشت، رشد مخصوص به آن موضوع را دارد و در واقع مدیریت تنها یکی از شاخه های رشد است. یکی از مهمترین سرمایه ها، سرمایه انسانی است. درواقع مهمترین سرمایه است که به کارگرفتن و بهره برداری ازانسان ها و سامان دادن به این سرمایه ها نوعی از رشد است که امروز به نام مدیریت شناخته می شود. در آیه 97 سوره هود آمده است:« و ما أمر فرعون برشید» یعنی حکومت فرعون مطابق رشد نبوده است در حالی که در این حکومت با کمک نیروی عظیم انسانی، اهرام مصر ساخته شده و مردم در مقابل فرعون سجده می کردند که مطمئناً ناشی از یک مدیریت قدرتمند بوده است با اینکه فرعون وزیر سیاستمداری مثل هامون و معز اقتصادی مانند قارون داشته است با این حال قرآن، حکومت فرعون را مطابق رشدنمی داند. قرآن عدم رشد حکومت فرعون را سه چیز می داند : 1-استضعاف (قصص، آیه 4): یعنی یک عده از مردم را به ضعف کشانده است. 2-استخفاف (زخرف، آیه 54) : یعنی مردم را خوار و بی شخصیت می کرد تا از او اطاعت کنند. 3-استعباد (شعرا، آیه 22) : یعنی مردم را بنده خودش کرده بود. که از همین آیات قواعد زیر منتج می شود : 1-صرف پیشرفت و افزایش تولید علامت رشد نیست. 2-هر گونه بی توجهی به کرامت و شخصیت انسان ضد رشد است و مدیریت نا مطلوب را نشان می دهد. 3- مدیریت رشد مدیریتی است که رشد مادی و معنوی را با هم داشته باشد. 4- انسان در نظریه رشد وسیله رسیدن به هدف نیست بلکه موضوع هدف است و باید اعتلا و پیشرفت همه جانبه او در نظر گرفته شود (مطهّری،1364). - رویکرد نظری اصول گرایی این بینش، بعد از اینکه به اصل ضرورت حکومت و نظام اجتماعی برای اداره جامعه بعنوان اصل موضوعی می‌نگرد، حاکمیت را مخصوص خدا و اعمال آن را حق کسانی می داند که دارای قدرت استنباط احکام الهی و برخوردار از عدالت، شجاعت، مدیریت، تدبیر و دارای شناخت صحیح از جهان هستند. در این بینش کسانی که اعمال حاکمیت را به عهده دارند در واقع عهده دار تأمین مشارکت مردم در تمام مراحل تصمیم گیری های سیاسی و سرنوشت ساز برای همه افراد جامعه هستند تا در مسیر تکامل انسان هر فردی خود دست اندر کار و مسئول رشد و ارتقا و رهبری گردد (سیاهپوش، 1365). این بینش که از یک سو مدیریت و رهبری افراد آشنا به مکتب را در نظر دارد و از سوی دیگر مشارکت همه مردم در تصمیم گیری های سرنوشت ساز و پیمودن مسیر تکامل را برای افراد و جامعه تضمین می کند. شاخص ترین نظریه پرداز در این رویکرد آیت الله شهید بهشتی است. شهید بهشتی چه در مباحث نظری و چه در سیره عملی، بر نقش مدیریت و رهبری دینی در حل نابسامانی های اقتصادی و ظلم اجتماعی تأکید می کند. و نقش حاکم عادل را در ایجاد موازنه میان بهره گیری آحاد جامعه از محصول کار و تلاش خود از کارهای اساسی و محوری حکومت می داند. اصولی که مدیران می توانند با اعمال آن ها چنین حرکتی را در جامعه به وجود آورند از دیدگاه شهید بهشتی از این قرار است: اصل اول : اعتماد به مردم و دادن امکان به آنها برای آنکه بر اساس معیارهای اسلامی در اداره امور جامعه مشارکت کنند، چرا که خودگردانی بر اساس معیارهای اسلامی، سیاست اداری در نظام اسلام است. اصل دوم: اصل دادن اختیار تام به کارگزاران عادل و صدیق و خواستن مسئولیت تام از آنها، تناسب مسئولیتها و در نتیجه، کم کردن حلقه کنترل و کاغذبازی و جلوگیری از لوث شدن مسئولیتها. اصل سوم : تلاش در جهت ایجاد جریانی سالم و قوی که بتواند بستری مناسب برای ساخته شدن نیروهای نیازمند باشد، به گونه ای که همه احساس کنند رابطه مدیران آنها رابطه پدر با فرزند خود است. اصل چهارم : امیدوار بودن به آینده و امید دادن به عموم مردم و دست اندر کاران اداره جامعه. اصل پنجم : اعتراف به اشتباه یا کم کاری یا هر تقصیر و قصوری که ممکن است در عملکرد مدیریت پیش آید. اصل ششم : مراقبت پیگیر و مستمر مسئولان و مدیران درجه اول نسبت به کار مدیران و مسئولان درجه دوم و سوم و رسیدگی به عملکرد آنها. «. .... مولا علی (ع) با آن دشواری ارتباطات در آن عصر و زمان میان کوفه و قلمرو وسیع و گسترده زمامداریش چگونه دائماً مراقب کار والیان است که می فرستد، اعتماد می کند، اختیارات می دهد ولی مسئولیت می خواهد و می پرسد، و سؤال می کند و رسیدگی می کند» اصل هفتم : صراحت در مطرح کردن مسائل جامعه با مردم و پرهیز از پنهان کاری به طور مطلق. اصل هشتم : در اداره و مدیریت جامعه اسلامی دستگاه مدیریت جامعه اسلامی در عین مشخص بودن مسئولیت ها یک مجموعه یکپارچه است. امام و امت در رأس مخروط یا هرم مدیریت است و همه شاخه ها و واحدهای دیگر تشکیل دهنده بدنه یک هرم و مخروط هماهنگ اند (بهشتی، 1365). - رویکرد نظری اخلاق و ویژگی های مدیران اسلامی دو دسته نظریه های قبلی یعنی نظریه رشد و نظریه اصول گرایی از نظر پوشش وسیع تر بوده و جامعه اسلامی و سازمانها را دربر می گرفت. نظریه اخلاق و ویژگی های مدیران بر خصوصیاتی که مدیر باید داشته باشد و نباید داشته باشد، تکیه دارد و می تواند به عنوان شاخص هایی جهت گزینش افراد جهت پست های مدیریتی به کار گرفته شود. البته باید توجه داشت که در درجه لازم ویژگی های برشمرده شده در این دیدگاه برای سطوح مختلف مدیریتی تفاوت دارد و این طور نیست که در هر سطحی و هر مدیری باید کلیه این صفات را در حد اعلی داشته باشد (چاوشی، 1388، 50). شرایط و اوصافی که تعیین کننده ویژگی های خاص مدیر در نظام اسلامی است شامل دو گروه صفات می گردد؛ گروه اول – عبارتند از : 1-تعهد به اسلام واخلاق اسلامی 2-اهلیت 3-اعتماد که این سه خصیصیه شامل مجموعه ای به شرح زیر می باشد که مشخص کننده مفهوم هر کدام در نظام مدیریت اسلامی است : الف – تعهد به اسلام و اخلاق اسلامی این ویژگی شامل ایمان، تقوا، اعتقاد به ولایت فقیه، اتکال به الله، ازخاندان های صالح و شایسته بودن، عدالت و امانتداری می گردد. ب –اهلیت داشتن مدیر حاوی مجموعه ای به شرح زیر است : کاردانی قدرت و توانایی اداره امور بینش و آگاهی (اسلامی، علمی، سیاسی) توانایی جسمی ج – اعتماد : که مقصود از آن مورد وثوق بون مدیر اسلامی است. - رویکرد وظایف مدیران مسلمان می گردد.بیر امور توفیق یابد که شامل قاطعیت،، عفو و اغماض ، سعی و جهد، تزکیه و حسن خلق.امی بدین گروه دوم، خصوصیاتی که مدیر پس از احراز شرایط اولیه باید رفتار و کردار و اندیشه اش با آن ها منطبق باشد تا بتواند در تدبیر امور توفیق یابد که شامل قاطعیت – پیشگامی در اعمال – جاذبیت ودافعیت – وقار و هیبت – گشاده روئی – سخن گفتن به زبان عامه – دوراندیشی – شهامت و اعتماد به نفس – سرعت عمل در کار – برخورداری از آرامش و حوصله کافی – احساس مسئولیت و وظیفه شناسی – منظّم بودن در کارها – قوه ابداع و ابتکار داشتن و سعه صدر می گردد (سیاهپوش، 1365). - رویکرد وظایف مدیران مسلمان والتر گیولیک در اثر خود « نکاتی درباره تئوری سازمان» وظایف یک مدیر اجرایی را تحت عنوان POSDCORB مورد توجه قرار می دهد. وی معتقد است باید کار مقامات اجرایی را به گونه ای تنظیم کرد یا به صورت نهایی در آورد که در خود محیط و وضع بسیار پیچیده باشد. POSDCORB حروف اول کلمه هایی است که بیانگر کارهای یک مقام ارشد اجرایی است. حروف مزبور همان حرف اول فعالیت هایی است که مدیر باید انجام بدهد که بدین شرح است : برنامه ریزی (Planning) : یعنی برای تأمین هدف موردنظر سازمان کارهایی را می باید انجام داد و شیوه انجام دادن آنها به صورت یک طرح کلی درآید. سازماندهی (Organinzing): یعنی تدوین ساختار رسمی قدرت تا بدان وسیله واحدهای فرعی تنظیم گردند. تأمین نیروی انسانی (Staffing): یعنی تمام کارها و فعالیتهای دایره کارگزینی اعم از نیرویابی، گرد هم آوردن و آموزش دادن به کارکنان و حفظ آنها در شرایط مطلوب برای انجام دادن کارها. فرماندهی ((Directing: اختیار واگذار شده به یک فرد برای هدایت، هماهنگی وکنترل نیروهای تحت نظر. هماهنگی (Coordinating): یعنی همه وظایف مربوط به بخش های مختلف سازمان باید با یکدیگر ارتباط منطقی و معقول پیدا کنند. گزارش دهی (Reportin): یعنی آگاه نمودن کسانی که مقام اجرایی در برابر آنها مسئول است و دادن اطلاعات در مورد آنچه در سازمان می گذرد، که مدیر در اجرای این وظیفه زیردستانش را از پرونده های موجود در سازمان، تحقیقات و بررسیها آگاه می سازد. بودجه بندی (Budgeting) : یعنی همه کارهایی که در قالب برنامه ریزی مالی، حسابداری و کنترل انجام می شود. اگر این هفت وظیفه را به عنوان وظایف اصلی یک مقام ارشد اجرایی بپذیریم، نتیجه چنین می شود که می توان بر همین اساس در سازمان واحدهای اجرایی و فرعی بوجود آورد. نیاز به این واحدها بطور کامل به بزرگی و پیچیدگی سازمان بستگی دارد. دربزرگترین سازمانها بویژه در آنجا که مقام ارشد اجرایی نمی تواند همه کارهایی را که به او واگذار کرده اند انجام دهد، شاید معقول این باشد که برای هر یک از وظایف مزبور واحدی جداگانه بوجود آید (شفریتزو استیون اوت، 1381، 170). پس از اثر گیولیک اندیشمندان دیگری نیز به تبیین وظایف مدیریت نموده اند که اغلب آنها دایر مدار وظایف برشمرده توسط گیولیک هستند و تفاوت اساسی با آن وظایف ندارند. بسیاری از اندیشمندانی که در حوزه مدیریت اسلامی نظریه پردازی و قلم فرسایی نموده اند این رویکرد و چارچوب را انتخاب نموده اند (مکارم شیرازی،1369). این دسته از نظریه پردازان با برشمردن وظایف مدیران سعی نموده اند تا با استناد به آیات، روایات و شیوه مدیریت معصومین(ع) دیدگاه اسلام را درمورد نحوه ی انجام این وظایف ارائه دهند. از میان کتب، مقالات، سخنرانیها و جزوات درسی که در زمینه مدیریت اسلامی منتشر شده است شاید بیشتری درصد اختصاص به این رویکرد دارد و افراد شاخص بسیاری از دانشگاه و حوزه در این موضوع به نظریه پردازی و کارتطبیقی پرداخته اند (چاوشی، 1388، 51). - رویکرد تأثیر ارزش های اسلامی بر مدیریت این دیدگاه، تأکید ویژه ای بر ارزشها و نقش مهم آن در نظریه های مدیریت دارد و می کوشد تا، مناطق، محلها و منافذی که حضور ارزشها در تئوریهای مدیریت ظهور یافته است را معرفی کند، نظریه پردازان اصلی این دیدگاه آیت الله مصباح یزدی، مرحوم دکتر منوچهر کیا و مرحوم دکتر عبدالله زندیه می باشند. در این دیدگاه اعتقاد بر آن است که برخی از دیدگاه های مدیریت اسلامی که در این فصل به آن اشاره شده به طور عمیق به مبحث مدیریت اسلامی نپرداخته اند. بلکه کسانی که می خواهند صادقانه، صمیمانه و صبورانه در این زمینه ی مدیریت اسلامی تحقیق کنند باید دیدگاه تیزبین خود را به افق دوردست بدوزند و از شتاب و عجله پرهیز کنند و در پی برداشت نتیجه عملی و فوری از این مباحث نباشند. اگر مسائل به صورت بنیادی حل نشود، این کاروان هیچ وقت به مقصد نخواهد رسید. باید ریشه ها را بررسی کرد و با تحقیق به این واقعیت واقف شد که معارف و ارزشهای اسلامی بسیار ریشه دار و خلاصه اینکه باید بررسی کرد که : اولاً دیدگاه اسلام در مورد شناخت « هستی» چیست؟ ثانیاً دیدگاه اسلام درمورد شناخت « انسان» چیست؟ ثالثاً دیدگاه اسلام در مورد «ارزشها» چیست؟ هستی شناسی، انسان شناسی و ارزش شناسی، ریشه های اولیه مباحث عمیق اسلامی از جمله مدیریت اند. علاوه بر تبیین، باید روش شود که اساس این ارزشها چیست و چرا آنها را « اسلامی » می گویند. لذا سیر منطقی بحث به ترتیب عبارت خواهد بود از شناخت شناسی، هستی شناسی، انسان شناسی، ارزش شناسی و رابطه آن با دین در نهایت کیفیت تأثیر نظام ارزشی در مدیریت (مصباح یزدی، 1376). اساساً هر رشته ای از رشته های علوم انسانی با «انسان شناسی» ارتباط دارد. زیرا موضوع و محور آن «انسان» است. مدیریت هم به عنوان رشته ای از علوم انسانی از «انسان شناسی» بی نیاز نیست، زیرا علم مدیریت از جمله علوم کاربردی است که برخلاف علوم محض مانند ریاضی، شیمی و فیزیک بخشی از دستاوردهای آن « مرتبط با ارزشهای مورد قبول جامعه و یا سازمان خاصی است، لذا در مدیریت نیاز بیشتری به «انسان شناسی» احساس می شود، زیرا در مباحث نظری مدیریت، این موضوع مطرح است که آیا می توان ارزشهای اخلاقی را جایگزین سیستم کنترل نمود یا اصلاً سیستم کنترل جایگزین ندارد، تقریباً تمامی تحقیقات در مدیریت به این نتیجه رسیده اند که رواج ارزشهای اخلاقی، تا حدی می تواند جانشین سییستم کنترل شود، پس بدین لحاظ ارزشهای اخلاقی باید مورد بررسی قرار گیرد. از دیدگاه اسلام، ارزشها از کیفیت رابطه رفتار انسان با هدف نهایی به دست می آید؛ یعنی، عملی ارزش حقیقی دارد که در راستای هدف نهایی او باشد. به عبارت دیگر، ارزشها، پلی ارتباطی بین وضع موجود انسان با وضع مطلوب و ایده آل او هستند این یک واقعیت است و تابع هیچ قراردادی هم نیست، پس برای پی بردن به ارزش انسانی و کمال او باید موقعیت انسان، مقصد و هدف نهایی او را بشناسیم. تا زمانی که هدف نهایی او شناخته نشود، نمی توان گفت که از چه راهی می تواند به آن هدف برسد (هدایتی، 1381، 37 - 32). فصل سوم روش تحقیق 1-3- روش تحقیق بعد از بیان و تحدید موضوع، بیان ضرورت ها و اهداف آن و مبانی نظری پژوهش، قدم بعدی در انجام تحقیق، انتخاب یک روش و بیان علت انتخاب آن است. این انتخاب نیاز به دانش و اطلاع کافی از روش های تحقیق وکاربرد هر یک از این روش ها دارد. ولی قبل از تعریف و تبیین روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش لازم است توضیحات مختصری از واژه های روش، تحقیق و روش تحقیق ارائه شود. روش : روش به معنای «پیش گرفتن راه» یا «معین کردن گام هایی» است که برای رسیدن به یک هدف معین و با نظم خاصی برداشته می شود. ویژگی های روش علمی عبارتند از : نظام مند بودن، عقلایی بودن، واقعیت گرایی و برخوردار از روح علمی (خاکی، 1388،141). تحقیق : پیرامون تحقیق تعاریف متعددی آمده است از جمله : بررسی کامل موضوع به گونه ای منظم و منسجم و بر اساس روش های عینی و غیر مشهودی که به منظور کسب اطلاعات یا کشف اصول وابسته به آن صورت می پذیرد (خاکی، 1384، 168). و نیز گفته اند: مقابله و مقایسه اندیشه با واقعیت (ساده، 1375، 3). تحقیق به جهت روش است که اعتبار می یابد نه به لحاظ موضوع تحقیق. لذا اعتبار دستاوردهای تحقیق، تحت تاثیر اعتبار روشی است که برای تحقیق برگزیده شده است. انجام کارها بر اساس راه و روش مشخص در آیات و احادیث نیز مورد تأکید قرار گرفته است. در ذیل آیه شریفه « وأتُو البُیُوت مِن اَبوابِها »(بقره، آیه 189) از امام باقر (ع) نقل شده است که «اِنَّ معناه لیس البرّ بِاَن تأتوا الامور من غیر جهاتها و ینبغی ان توتی الامور من جهاتها ؛ ایَّ الامورکان »(قمی، 1376، 260). معنی آیه چنین است :خوبی این نیست که کارها را از غیر جهت و مسیر خودش انجام دهید بلکه شایسته این است که هر کاری را از مسیر خودش انجام دهید. بنابراین با توجه به تعاریفی که از واژه های روش و تحقیق آورده شده می توان روش تحقیق را چنین تعریف کرد : «روش تحقیق مجموعه هایی از قواعد و ابزار وراه های قابل اطمینان و نظام یافته برای بررسی واقعیتها، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است. یا به عبارتی فرآیند نظام مند برای یافتن پاسخ یک پرسش یا راه حل یک مساله را روش تحقیق گویند» (خاکی، همان، 142). به زبان ساده مراد از روش تحقیق سبک و شیوه پژوهشی خاصی است که با توجه به رشته علمی و موضوع تحقیق انتخاب می شود. به طور کلی می توان روش های تحقیق را به دو دسته کلی کیفیت گرا و کمیت گرا تقسیم کرد. ویژگی های این دو دسته کلی در جدول زیر نشان داده شده است. جدول (1-3) : مقایسه ویژگی های روش های کیفی و کمی(خاکی،همان،134) روش های کیفیروشهای کمی1-تاکید بر درک و فهم موضوع2-تمرکز بر فهم از طریق تحلیل منطقی 3-رویکرد عقلایی و تفسیری 4-مشاهده و اندازه گیری در وضعیت عادی 5-ذهنیت گرا (دیدگاههای درونی )6-فرآیند مدار 7-چشم انداز کل گرایانه 8-تعمیم ذهنی 1-تاکید بر آزمون 2-تمرکز بر واقعیت ها و یا دلایل اتفاقات اجتماعی 3-رویکرد منطقی نقادانه 4-اندازه گیری کنترل شده آزمایشگاهی 5-عینیت گرا (دیدگاههای بیرونی )6-نتیجه مدار 7- چشم انداز جزء گرایانه 8- تعمیم از طریق عضویت در جامعه تعریف تحقیق کیفی: « تحقیق کیفی با داده هایی سر و کار دارد که واقعیت های مورد مطالعه را بصورت کلامی، تصویری یا امثال آن نمایان کرده و مورد تحلیل قرار می دهد. این نوع تحقیق بر مبنایی که افراد ذی ربط از پدیده مورد بررسی در ذهن دارند، تاکید می کند»(بازرگان، 1389، 29). 2-3- انواع طرح های تحقیق کیفی طرح های تحقیق کیفی متداول عبارتند از: زیست نگاری، گروه های کانونی، مطالعه موردی، نظریه بر خاسته از داده ها، اقدام پژوهی، قوم نگاری و پدیدار شناسی. با توجّه به اینکه تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کیفی است، ودر پی ساخت مدل وتکوین نظریه از فرآیند مدیریت اسلامی است، بنابراین بایستی از شیوه نظریه برخاسته از داده ها (نظریه زمینه ای ویا داده بنیاد) پیروی کند. 3-3- روش نظریه برخاسته از داده ها (grounded thery): «نظریه داده بنیاد عبارت است از فرآیند ساخت یک نظریه مستند و مدوّن، از طریق گردآوری سازمان یافته داده ها و تحلیل استقرایی مجموعه داده های گردآوری شده به منظور پاسخ گویی به پرسش های نوین، در زمینه هایی که فاقد مبانی نظری کافی برای تدوین هرگونه فرضیه و آزمون آن هستند» (منصوریان، 1385، 5 ). پاول می گوید: نظریه داده بنیاد، روشی است که نظریه ها، مفاهیم، فرضیه ها و قضایا را طی یک فرآیند منظم، بجای استنتاج از پیش فرض های قبلی، سایر پژوهش ها یا چارچوب های نظری موجود، به طور مستقیم از داده ها کشف می کند(Powell, 1999, 67) 0 نیومن معتقد است نظریه داده بنیاد، مجموعه ای از شیوه ها برای توسعه دادن نظریه استقرایی در مورد یک پدیده است(Neuman,1997,234) . بنیان گذاران این روش دو محقق با نام های گلیزر و استراوس بوده اند که آن را در حوزه مطالعات پرستاری و پیراپزشکی در مورد ایده ها و نگرش های بیماران بستری در بیمارستان، به کار گرفتند و نظریات خود را در خصوص این روش، در کتابی با عنوان «کشف نظریه داده بنیاد» در دهه 1960 منتشر کردند. گلیزر و استراوس در کتاب خود مطرح کردند: «موضوع اصلی کتاب ما، کشف تئوری بر اساس گردآوری نظام مند داده ها، در پژوهش های علوم اجتماعی است. هر فصل این کتاب، به مراحلی می پردازد که ما در فرآیند تئوری پشت سر گذاشته ایم. انگیزه اصلی از معرفی این تئوری، رسیدن به مرحله ای از شناخت در مورد موضوع مورد مطالعه است که ما را قادر می سازد نظریه ای را که ساخته ایم بر اساس داده های واقعی استحکام بخشیم» ,1967,13) (Glaser&strauss. هرچند خاستگاه اصلی این روش در حوزه پزشکی و روان شناسی بالینی است ولی به دلیل انعطاف پذیری فوق العاده خود، به شکل گسترده ای به سایر علوم اجتماعی نیز سرایت کرده است. چنان که سوسا می گوید: «از آنجایی که روش نظریه زمینه ای (نظریه داده بنیاد) قابلیت نظریه پردازی در حوزه مفاهیم مدیریتی نیز دارد می تواند در این حوزه بخوبی مورد استفاده قرار گیرد(Sousa,2006,325) . با توجه به توصیفات روش های تحقیق کیفی مشخص می شود که روش مورد استفاده ما در انجام این پژوهش بایستی ازروش نظریه برخاسته از داده ها پیروی کند تا بتواند فرآیند مدیریت اسلامی راتعیین کند. حال به تشریح طرح های مختلف این روش و هم چنین مراحل تحلیل داده ها در طرح پژوهش حاضر می پردازیم. انواع طرح های پژوهشی به روش نظریه برخاسته از داده ها: در انجام یک پژوهش به روش نظریه برخاسته از داده ها، می توان رهیافت های متفاوتی را مورد نظر قرار داد و براین اساس طرحی ویژه را به اجرا درآورد. سه طرح برای انجام تحقیق به روش نظریه برخاسته از داده ها وجود دارد که عبارتنداز: طرح سیستماتیک، طرح نوخاسته و طرح سازگرا که در ادامه به تشریح هریک از این طرح ها می پردازیم. 1-3-3- طرح سیستماتیک برای انجام تحقیق به روش نظریه برخاسته از داده ها این طرح کاربرد فراوانی دارد. این طرح توسط استراوس و کوربین درسال 1990م به تفصیل شرح داده شده است. طرح سیستماتیک نظر به برخاسته ازداده ها از طریق سه مرحله کد گذاری باز، کدگذاری محوری و کد گذاری گزینشی به تحلیل داده ها می پردازد. در روش نظریه داده بنیاد، کشف یا تولید نظریه بر مبنای حقایق و واقعیات موجود و از طریق جمع آوری نظام مند داده ها، و با مدنظر قرار دادن کلیه جوانب-بالقوه-مرتبط با موضوع تحقیق، صورت می گیرد. داده های جمع آوری شده سیر تکاملی خود را تا رسیدن به تئوری، مراحلی را طی می کنند. تحلیل داده هایی که به منظور تکوین نظریه گردآوری می شوند، با استفاده از «کدگذاری نظری» انجام می شود. در این شیوه، ابتدا رمزهای مناسب به بخش های مختلف داده ها اختصاص می یابد. این رمزها در قالب «مفهوم» تعیین می شوند. که آن را «کدگذاری باز» می نامند. سپس پژوهشگر با اندیشیدن در مورد ابعاد متفاوت این مقوله ها و یافتن پیوندهای میان آنها به «کدگذاری محوری» اقدام می کند(Strauss&Corbin,1998,58) . به عبارت دیگر در این مرحله مقولات سازماندهی می شوند.یعنی با استفاده از یک پارادیم به همدیگر وصل می شوند. این پارادیم به شکل زیر است(بازرگان،1389، 102): شرایط زمینه ای پیامدها راهبردها مقوله ی هسته ایشرایط علّی شرایط واسطه ای شکل 1-3: (نمودار کدگذاری محوری) شرایط علّی، شرایطی هستند که سبب به وجود آمدن پدیده ی اصلی یا همان فرآیند مورد مطالعه می شوند. منظور از راهبردها، اقدامات یا تعامل هایی است که از پدیده ی اصلی حاصل می شود. شرایط زمینه ای، شرایط ویژه ی درون سازمانی، هستند که راهبردها را تحت تأثیر قرار می دهند. شرایط واسطه ای نیز، شرایط عمومی محیط هستند که راهبردها را تحت تأثیر قرار می دهند. و در آخر پیامدها نتایجی هستند که از راهبردها حاصل می شوند. در جریان این کدگذاری ها، پژوهشگر، با استفاده از «نمونه گیری نظری» و با توجه به مفاهیم پدیدار شده از دل داده ها، به گرداوری داده ها در مورد افراد، رخدادها و موقعیت های مختلفی می پردازد که تصویر غنی تری از مفاهیم و مقوله های حاصل، فراهم خواهند کرد. سرانجام با «کدگذاری گزینشی» مقوله ها پالایش می شوند و با طی این فرآیندها در نهایت، چارچوب نظری پدیدار می شود (Strauss&Corbin,1998,58). به عقیده استراوس، کدگذاری انتخابی (کدگذاری گزینشی) عبارت است از انتخاب سیستماتیک مؤلفه های اصلی و ارتباط دادن آنها با سایر مولفه ها، اعتبار بخشیدن به روابط و پرکردن جاهای خالی با مقولاتی که نیاز به اصلاح و گسترش بیشتر دارند.(Strauss&Corbin,1998,82) 2-3-3- طرح نوخاسته شیوه سیستماتیک که به وسیله استراوس وکوربین در سال 1990 ارائه شد، توسط گلیزر به شدت مورد انتقاد قرار گرفت. در این انتقادها گلیزر بیان می کند که استراوس وکوربین بیش از اندازه بر قواعد و توصیف مقوله ها تأکید می کنند به جای اینکه به تکوین نظریه از دل داده ها توجه و تأکید کنند. به نظر گلیزر، پژ وهشگر باید یک فرآیند بنیادی اجتماعی را تشریح کند که برای این منظور باید شیوه مقوله بندی تطبیقی را در نظر بگیرد که در آن رویدادها با هم، رویداد با مقوله و مقوله با مقوله مقایسه شوند و به رابطه بین مقوله ها و تکوین نظریه توجه داشت تا این که به توصیف مقولات پرداخته شود. در نهایت پژوهشگر نظریه ای می سازد و رابطه بین مقوله ها را بدون نمودار یا تصویر تشریح و تبیین می کند (بازرگان، 1389،105-103). 3-3-3- -طرح سازاگرا این طرح که به وسیله کتی شارماز ارائه وتشریح شده است دارای برداشتی است که در دامنه یک طیف قرارمی گیرد. این طیف از یک سو اثبات گرایانه و کمی گرا است و از سوی دیگر به پژوهشگران پسا مدرن که اهمیت روش را مورد توجه قرار می دهند، نسبت داده می شود. خانم شارماز بر دیدگاه ها، برداشت ها وارزش های افراد تأکید می کند تا برگردآوری واقعیات ومعتقد است که عبارات غیرمصطلح، نمودارها و نقشه ها، در مسیر تکوین نظریه انحراف ایجاد می کند و پی بردن به تجربه را پیچیده می کند. دراین طرح نتایج ناتمام، پیشنهادی و غیر قطعی تلقی می شود و به طور قاطع اظهار نظر نمی کند (بازرگان، 1389، 106- 105). -رویکرد پژوهش حاضر زمانی که قصد داریم نظریه ای درباره یک فرآیند اجتماعی تدوین کنیم و هم چنین تجربه کافی در زمینه پژوهش نداریم بهتر است رویکردی را برگزینیم که بیش تر ساختاریافته است. که در این صورت رویکرد سیستماتیک برای این پزوهش مناسب تر از رویکردهای نوخاسته و سازاگرا است. 4-3- روش و ابزار گردآوری اطلاعات برای گردآوری اطلاعات در این پژوهش ازروش کتابخانه ای استفاده شده است واز ابزار فیش برای ثبت داده ها و اطلاعات مورد نیاز استفاده شده است. روش نمونه گیری در این پژوهش، نمونه گیری نظری است. بطور کلی پژوهشگران نظریه برخاسته از داده ها به طور نظری به نمونه گیری می پردازند. منظور از نمونه گیری نظری این است که پژوهشگر داده هایی را برای گردآوری انتخاب می کند که برای تدوین نظریه قابل استفاده باشد. یعنی نمونه گیری عمدی است که در این جا از کتب و تالیفات متعددی که در زمینه مدیریت اسلامی و نامه 53 نهج البلاغه مطالبی داشتند، استفاده شده است. 5-3- روایی (validity) و پایایی (Reliability) - روایی ( اعتبارپذیری ) روایی بدین معنی است که محقق همان چیزی را بسنجد که قرار است یا ادعا می کند که می سنجد (محمدی، 1387، 142). سلدن می گوید: با مقایسه مفاهیم مختلف می توان زمینه های مشترک بیشتری را میان آن ها کشف کرد که امکان طبقه بندی مفاهیم مشابه در قالب طبقه بندی های یکسان را، فراهم خواهد ساخت. پدیدآورندگان این نظریه نام این فرآیند مقایسه مستمر مفاهیم با یکدیگر را «روش مقایسه پایدار» یا «روش تطبیق مداوم» نامیده اند (Selden, 2005, 119). بنابراین یکی از ویژگی های نظریه برخاسته از داده ها، تحلیل مقایسه ای پیوسته داده ها است به این معنی که پژوهشگر پس از گردآوری اطلاعات اولیه، مقوله های مقدماتی را تعیین کرده و دوباره اطلاعات اضافی جمع آوری می کند. مقوله های حاصل از اطلاعات اضافی را با مقوله های مقدماتی مقایسه می کند و مقوله ها را بهبود می بخشد. این فرآیند ادامه می یابد تا این که مقوله ها اشبا ع شوند. یعنی پژوهشگر به طور ذهنی درمی یابد که داده های جدید، اطلاعات جدید یا شناخت بیش تری نسبت به تدوین مقوله ها بدست نمی دهد. این فرآیند تدریجی که منجر به تکوین مقوله های مبتنی بر داده ها می شود، تحلیل مقایسه ای پیوسته داده است. بنابراین اعتبار بخشی (روایی)، بخش فعال از فرآیند تحقیق درنظریه برخاسته از داده ها است. علاوه بر تحلیل مقایسه ای پیوسته درجریان کد گذاری باز، در مرحله کدگذاری محوری نیز فرآیند مشابهی از بازبینی داده ها نسبت به مقوله ها انجام می پذیرد و پس از تکوین نظریه نیز پژوهشگر از طریق مقایسه فرآیند با فرآیندهای موجود در پیشینه ی تحقیق، به تحقیق اعتبار می بخشد. به طور کلی اگر محقق بداند که بدنبال چه چیزی می گردد و دقیقاً همان را پیدا کند تحقیق مورد نظر علاوه بر روایی، پایایی نیز خواهد داشت. یعنی اگر گردآوری اطلاعات تکرار شود، نه تنها همان داده های قبلی، بلکه همان نتایج قبلی بدست خواهد آمد. به عبارتی اگر تحقیقی دارای اعتبار باشد، مورد اعتماد نیز هست؛ اما عکس آن صحیح نیست، چون امکان دارد محقق با معیار غلطی به سنجش اقدام کند و در صورت تکرار، همان داده های غلط قبلی را به دست آورد (محمدی، 1387، 143). - پایایی (اعتماد پذیری) منظور از پایایی این است که اگر پدیده ای را با روش خاصی بیش از یک بار اندازه گیری کنیم، نتایج یکسانی به دست خواهدآمد هر چند در تحقیقات کیفی از ابزار تحقیق صحبت به میان نمی آید ولی می توان با بکارگیری بعضی وسایل درکار تحقیق، پایایی آن را به نمایش گذاشت که در رویکرد پژوهشی نظریه برخاسته از داده ها، علاوه بر تجزیه و تحلیل و ثبت داده ها و کدگذاری ها مجبوریم برداشت های خود را از محتوای مشاهدات بنویسیم، برای این منظور، محقق روی برگه هایی که متن مشاهدات روی آن نوشته شده، در یک طرف برگه جایی برای نوشتن مفاهیم (مقوله ها) خالی می گذارد( محمدی،1387، 141-139)که در این پژوهش، جداولی برای این امر تخصیص یافته تا چگونگی تعبیر و تفسیر ما از داده ها نشان داده شود. پژوهش نظریه برخاسته از داده ها چگونه ارزیابی می شود ؟ معیارهای ارزیابی یک پژوهش به روش نظریه برخاسته از داده ها بر ارزیابی نظریه پیشنهادی آن و نیز رویه کلی مورد استفاده در تولید آن، مبتنی است. زمانی که کیفیت یک پژ وهش به روش نظریه بر خاسته از داده ها ارزیابی می شود، در مورد نظریه سوالات زیر پرسیده می شود (بازرگان، همان، 127). 1-آیا میان مقوله ها و داده ها ارتباط آشکاری وجود دارد ؟ 2-آیا نظریه مفهوم فرآیند مورد مطالعه را تبیین می کند ؟ 3-آیا نظریه مسئله مورد بررسی و فرآیند واقعی آن را تبیین می کند ؟ 4-در صورتی که شرایط تغییر کند یا پژوهشگر داده های بیشتری گردآوری کند، نظریه تغییرمی کند؟ فصل چهارم تجزیه و تحلیل داده ها 1-4- مدل سازی مدیریت اسلامی بر مبنای عهدنامه مالک اشتر پژوهش حاضر منحصراً از متن عهدنامه مالک اشتر برای ساخت مدل مدیریت اسلامی بهره برده است این نامه و به عبارتی منشور مدیریتی را مولایمان علی (ع) هنگامی نوشتند که یکی از سرداران خود را به نام مالک بن حارث اشتر نخعی را به زمامداری کشور مصر برگزیدند در این پژوهش از تک تک جملات امام استفاده شده است البته پژوهشگراز تفاسیر این نامه و تألیفات گوناگون در زمینه مدیریت، برای مدلسازی بهتر این نامه بهره برده است. 2-4- دلایل انتخاب عهدنامه مالک اشتر برای مدلسازی مدیریت اسلامی به چند دلیل این منشور مدیریتی برای مدلسازی انتخاب شده است؛ اول اینکه ما شیعیان طبق آیه تطهیر (احزاب، آیه33) و آیه مباهله(آل عمران، آیه 61)واحادیث وارده از پیامبر اکرم (ص)، معتقد به عصمت مولا(ع) هستیم و معتقدیم که سخن بیهوده و گزاف در بیانات انسانی که عصمت مطلق است و در دامان معلمی هم چون پیامبر اکرم پرورش یافته وجود ندارد و سید رضی (ره) نیز خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار امام را به طور مستقیم و بدون هیچ گونه تغییری در سخنان و نوشته های آن حضرت جمع آوری نموده است. دلیل دوم این است که در پایان این نامه امام علی (ع) به مالک اشتر می فرماید که «برای پیروی از این عهدنامه که با آن حجت خود را بر تو تمام ساخته ام تلاش و کوشش نما!» منظور از این عبارت این است که تمام اصول و وظایفی که یک مدیر برای اداره جامعه و سازمانش بدان نیاز دارد در این عهدنامه موجود است. دلیل سوم و آخر این است که با مطالعه متون متعدد در زمینه مدیریت و نظریات دانشمندان مدیریت نکته ای اضافه تر و مهمتر از مطلب موجود در این عهدنامه مشاهده نشده است، بلکه با مطالعه بیش تر به جامعیت این نامه گرانبها مهر تأیید می زنند. 3-4- رویکرد نظریه برخاسته از داده ها نظریه برخاسته از داده ها شیوه پژوهش کیفی است که در دهه 1960 توسط دوجامعه شناس به نام های باری گلیزر واَنسلم استراوس تکوین یافت که مجموعه ای سیستماتیک از رویه ها را برای درک فرآیندها و تعاملات در مورد یک پدیده خاص برای تکوین نظریه ارائه کردند که در فصل قبل به تفصیل در مورد رویکرد پژوهشی پرداخته شد. 4-4- روند اجرای پژوهش در اولین گام از این مطالعه تفاسیر متعددی که از عهدنامه به عمل آورده بود و هم چنین تألیفات مختلفی که در زمینه مدیریت اسلامی مطالبی ارائه داده بودند مورد مطالعه قرار گرفت و سپس براساس سؤالات تحقیق تک تک جملات عهد نامه مورد بررسی قرار گرفت و مفهوم پردازی و به به عبارتی کدگذاری باز از این جملات صورت گرفت. یعنی ابتدا برای هر جمله ای یک نام و یا به عبارتی یک مفهوم که از درون جملات برداشت شده،اختصاص داده می شود و بعد از آن مفاهیم مشابه در یک طبقه به نام مقوله قرار می گیرند.در این جا داده های متنوعی که در مفهوم پردازی با آن سر و کار داشتیم کاهش می یابد و باز مقوله های مشابه در طبقه دیگری به نام مقوله کلی قرار می گیرند.در مرحلۀ دوم که گذاری محوری نام دارد، یک مقوله بعنوان مقوله به عنوان مقوله هسته ای از میان مقوله های کلی ویا انتزاعی تر از مقوله های کلی انتخاب می شود و سایر مقولات به نحوی با آن مرتبط می شوند. این مرحله مستلزم ترسیم شکلی است که نمودار کدگذاری نامیده می شود در سومین مرحله از کدگذاری که که کدگذاری گزینشی نام دارد رابطه میان مقولات به دست آمده در کدگذاری محوری را مدنظر قرار داده و مدل نهایی از دل داده ها استخراج می شود. 5-4- خصوصیات شخصی لازم وضروری در مدیریت اسلامی چیست؟ جدول1-4 : خصوصیات شخصی لازم درمدیریت اسلامی(مقوله تقوا) گزارهمفهوممقولهمقوله کلی1-.. این دستوری است که بنده خدا علی امیر مؤمنان به «مالک بن حارث اشتر» در فرمانش به او صادر فرموده استبنده خداتواضعتقوا21-نخست او را به تقوا و ترس از خداوند، ایثار و فداکاری در راه اطاعتش فرمان می دهد. ترس از خداترس از خداتقوا31-و متابعت از آن چه در کتاب خدا آمده از فرائض و واجبات و سنت ها...متابعت از کتاب خدااطاعت از قرآن و سنتتقوا41– و نیز به او فرمان می دهد که خواسته های تا به جای خود را در هم بشکند و به هنگام وسوسه های نفس خویشتن داری را پیش گیرد زیرا که...خویشتن داریجلوگیری از هوای نفس و شهواتتقوا51– بنابراین باید محبوب ترین ذخیره در پیش تو عمل صالح باشد، زمام هوا و هوس خویش را در دست گیر عمل صالح و بخل نسبت به خویشتنعمل صالحتقوا61 -. .در این موارد از عفو و گذشت خود آن مقدار به آنها عطا کن که دوست داری خداوند از چشم پوشی و عفوش به تو عنایت کند گذشت و چشم پوشیکرامت نفستقوا71 -. .هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار مده ! چرا که تو تاب کیفر او را نداری و از عفو و رحمت او بی نیاز نیستی.عفو و رحمت خدا اعتقاد به آخرتتقوا81– و هیچ گاه از کیفری که نموده ای به خود مبالبه خود نبالیدن کرامت نفستقوا91– و نیز هرگز نسبت به کار خشم آلودی که پیش می آید و راه چاره دارد سرعت به خرج مده.کار خشم آلود کظم غیظتقوا101– مگو من مأمورم و بر اوضاع مسلطم، امر می کنم و باید اطاعت شود که این موجب...امر می کنم دوری از تکبرتقوا111– آنگاه که در اثر موقعیت و قدرتی که در اختیار داری، کبر و عجب و خودپسندی در تو پدید آید، به عظمت ملک خداوند که مافوق توست و.. نظر افکنعجب و خودپسندیدوری از تکبرتقوا121- باید آن ها که نسبت به رعیت عیب جوترند از تو دورتر و نزد تو مبغوض تر باشند زیرا مردم عیوبی دارند که والی در ستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است.پوشاندن عیوب مردمرازداریتقوا131- هرگز نباید چیزی را به وسیله آن آن ها را نیرو می بخشی در نظر تو بزرگ آید.پرهیز از منت گذاری کرامت نفستقوا141– آن چه می بخشی بگونه ای ببخش که گوارا باشد بی منت و بی خشونتپرهیز از منت گذاری کرامت نفستقوا151– و خودداری از بخشش را با لطف و معذرت خواهی توأم کن! تواضع و فروتنیتواضعتقوا161 – و به خاطر خداوندی که تو را آفریده تواضع کن و...تواضع و فروتنیتواضعتقوا171– نخست او را به تقوا و ترس از خداوند... فرمان می دهد به همان دستوراتی که هیچ کس جز با متابعت آنها روی سعادت نمی بیند. پیروی از دستورا سعادتتقوا 1-5-4- مفهوم تقوا قبل از کدگذاری محوری این مقوله اصلی (تقوا) لازم است توضیح مختصری درباب تقوا و مفهوم آن ارائه شود. راغب اصفهانی می گوید: تقوا از ماده ی «وقایه» به معنی حفظ کردن چیزی در برابر آفات است، تقوا به معنی محفوظ داشتن روح و نفس است از آن چه بیم می رود وبه آن زیان رساند؛ سپس به خوف و ترس نیز تقوا گفته شده است و در لسان شرع آن را به خویشتن داری در برابرگناه و محرمات اطلاق می کنند وکمال آن به ترک بعضی از مباحات مشکوک است (راغب اصفهانی، 1412، واژه تدبیر). امیرمؤمنین علی (ع) وجود خصلت های ناپسند و آلودگی ها را موجب تباهی سازمان و گمراهی مردمان و نابودی آنان دانسته اند و فرموده اند: «و شما خوب می دانید که نه جایز است بخیل بر ناموس و جان و غنیمت ها و احکام مسلمانان ولایت یابد و امامت آنان را عهده دار شود تا درمال های آنان حریص گردد، و نه نادان تا به نادانی خویش مسلمانان را به گمراهی برد، و نه ستمکار تا به ستم، عطای آنان را ببرد، و نه حیف و میل کننده ی اموال تا به مردمی ببخشد ومردمی را محروم سازد، و نه ان که به خاطر حکم، رشوه ستاند تا حقوق را پایمال کند، و آن را چنان که باید نرساند، و نه آن که سنت را ضایع سازد، و امت را به هلاکت اندازد» (نهج ابلاغه، ترجمۀ شهیدی،کلام131). بنابراین با توجه به روایات متعددی که در این زمینه موجود است و با توجه به متن عهدنامه این مقوله به عنوان یکی از خصوصیات اخلاقی لازم در شخصیت مدیر انتخاب شده است. درمتن عهد نامه می خوانیم: «نخست او را به تقوا و ترس از خداوند، ایثار و فداکاری در راه اطاعتش و متابعت از آنچه در کتاب خدا (قرآن) به ان امر شده است فرمان می دهد:به متابعت اوامری که در کتاب الله آمده، فرایض و واجبات و سنت ها، همان دستوراتی که هیچ کس جز با متابعت آنها روی سعادت نمی بیند و جز با انکار و ضایع ساختن آنها در شقاوت و بدبختی واقع نمی شود» (نهج البلاغه، ترجمۀ امامی و آشتیانی، نامه 53). گزاره هایی از این دست در متن عهد نامه بسیارند و وجود تقوا را در همه انسانها بخصوص مدیران جامعه الزامی می داند. زیرا تا مدیر خود اصلاح نشود نمی تواند افراد زیر مجموعه خود را اصلاح کند. تقوااعتقاد به آخرتکظم غیظ رازداریتواضععدم تکبّرکرامت نفسغلبه بر هوای نفسپیروی از قرآن و سنّتترس از خداوند سعادت دردنیاوآخرت شکل 1-4 : نمودار محوری تقوا جدول 2-4 : خصوصیات شخصی لازم در مدیریت اسلامی (مقوله عدالت) گزاره مفهوم مقولهمقوله کلی13- نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود و از جانب افراد خاص خاندانت و از جانب رعایایی که به آنها علاقمندی انصاف به خرج ده اگه اگر چنین نکنی ستم نموده ایپرهیز از ظلم به بندگان خدا بخاطر علاقه به خود و وابستگاندوری از ستمعدالت24– باید محبوبترین کار ها نزد تو اموری باشند که با حق و عدالت موافق تر و با رضایت عامه هماهنگ تر است.حق و عدالترضایت عامهعدالت38- و نیز هر یک از نیازمندان به مقدار اصلاح کارشان بر والی حق دارند.حق نیازمندانادای حقعدالت1- 8 4 – بدان برترین چیزی که موجب روشنایی چشم زمامداران می شود، برقراری عدالت در همه بلاد و آشکار شدن علاقه رعایا نسبت به آنهاست. برقراری عدالتوفاداری مردم به حکومتعدالت1-8 5- سپس باید زحمات هر کدام از آن ها را به دقت بدانی. و هرگز زحمت و تلاش کسی از آنان را به دیگری نسبت ندهی.زحمات هر کدامبرخورد منصفانهعدالت6-8 6- بنابراین از احتکار به شدت جلوگیری کن... باید معاملات با موازین عدل صورت گیرد با نرخ هایی که نه به فروشنده زیان رساند و نه به خریدار!جلوگیری از احتکارجلوگیری از احتکارعدالت7-8 7-. ..چرا که میان رعایا یا این گروه از همه به احقاق حق محتاج ترند و باید در ادای حق تمام افراد در پیشگاه خداوند عذر و دلیل داشته باشی!ادای حق نیازمندانادای حقعدالت7-8 8- ملتی که حق ضعیفان از زورمندان در میان آنان با صراحت گرفته نشود هرگز پاک و پاکیزه نمی شود و روی سعادت نمی بیند.حق ضعیفانادای حقعدالت910 – ریشه ستم آنان را با قطع وسایل از بیخ برکن و به هیچ یک از اطرافیان و بستگان خود، زمینی از اراضی مسلمانان وامگذاراعمال ضوابط بجای روابطجلوگیری از ستمعدالت1010- حق را درباره آنها که خواهان حقند چه خویشاوند و چه بیگانه رعایت کن و...اعمال ضوابط بجای روابطجلوگیری از ستمعدالت7-8 11- خدا را ! خدا را! در مورد طبقه پایین آن ها که راه چاره ندارند یعنی مستمندان و نیازمندان... و قسمتی از غلات و خاصه جان اسلامی را در هر محل به آنها اختصاص ده و باید حق همه آنها را مراعات کنیحق نیازمندانادای حقعدالت4-8 12-. . و نیز می توانی با این عمل که آنها را به عدالت و مهربانی عادت داده ای به آنان مطمئن باشی چرا که گاهی برای تو گرفتاری هایی پیش می آید که باید بر آنها تکیه کنیعدالت و مهربانیوفاداری مردم به حکومتعدالت5-12 13- از امتیاز خواهی برای خود در آنچه مردم در آن مساوی هستند بپرهیز..امتیاز خواهیپرهیز از امتیازخواهی عدالت 2-5-4- مفهوم عدل و عدالت عدل در لغت به معنای میانه روی در کارها، حد وسط دو امر مخالف و متناقض، برابری و همسانی است (اتابکی، 1380، 1829). مجموعاً سه معنی و یا سه مورد استعمال برای این کلمه وجود دارد: الف- موزون بودن. در قرآن کریم آمده است: «والسماء رفعها و وضع المیزان» (الرحمن، آیه7). در تفسیر این آیه مفسّران گفته اند مقصود این است که در ساختمان جهان رعایت تعادل شده است، در هر چیز از هر ماده ای به قدر لازم استفاده شده است، فاصله ها اندازه گیری شده است. ب- معنی دوم عدل تساوی و نفی هرگونه تبعیض است. ج- رعایت استحقاق ها و عطا کردن به هر ذی حقی آن چه استحقاق آن را دارد. معنی حقیقی عدالت اجتماعی بشری، یعنی عدالتی که در قانون بشری باید رعایت شود و افراد بشر باید آن را محترم شمارند همین معنی است. از نظر حکمای الهی مفهوم حقیقی عدل که هم درباره ی خداوند صادق است و هم درباره ی بشر همین است (مطهری، 1353، 17-13). منظور از عدالت در این پژوهش، عدالت به معنای سوم آن، یعنی عدالت اجتماعی است. در باب این نوع از عدالت هم در قرآن و هم در روایات وارده از ائمه معصومین، آیات و احادیث فراوانی وارد شده است، که در ذیل به چند مورد از آنها اشاره می شود: خداوند در سوره نساء در آیات 3و 129 می فرماید:«خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبان آن ها بازگردانید، و چون بین مردم داوری می کنید، دادگرانه داوری کنید، خداوند به امری نیک پندتان می دهد، که خداوند شنوای بینا است.» رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود:«العَدلُ جنّه واقیه وجنّه باقیه» عدالت سپری نگهدارنده و بهشتی جاودانه است (مجلسی، 1403، ج 77، 167). امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: «این عداالت است که ملت ها را به بندگی و اطاعت می کشد.» و هم چنین از آن حضرت است که «عدالت پایه ای است که استواری جهان به آن است» (مجلسی، 1403، ج 78 ، ص83). یکی از مقوله های مهم در این پژوهش که امام علی(ع) کراراً به آن سفارش می کنند و یکی از خصوصیات لازم و ضروری مدیریت به شمار می رود، مقوله ی عدالت است. جملاتی که نشان دهنده ی مفهوم عدل و عدالت در عهد نامۀ مالک اشتر است، در جدول قبل ارائه شده است.نمودار محوری این مقوله نیزبه شکل زیر می باشد. رضایت عامّهادای حقّبرخورد منصفانهجلوگیری از احتکارپرهیز از امتیاز خواهیوفاداری مردم به حکومتانصاف و دوری از ستم عدالت شکل 2-4 : نمودار محوری عدالت جدول 3-4:خصوصیات شخصی لازم در مدیریت اسلامی (مقوله تدبیر) گزاره مفهوم مقوله مقوله کلی15-. ..زیرا مردم عیوبی دارند که والی در ستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است. ستر و پوشاندن رازداریتدبیر25- با برخورد خوب عقده آنها را که کینه دارند بگشا و اسباب هر دشمنی و عداوت را از خود قطع کن!قطع اسباب کینه برخورد خوبتدبیر35- از آن چه برایت روشن نیست تغافل نما! تفافل نما تغافلتدبیر45- به تصدیق سخن چینان تعجیل مکن ! زیرا... سخن چینان ردسخن چینانتدبیر5-8 5- سپس در انتخاب این منشیان هرگز به فراست و خوش گمانی خود تکیه مکن،... تکیه مکندوری از خوش بینیتدبیر610- و هر گاه رعایا نسبت به تو گمان بد برند، افشاگری کن! و با صراحت بدبینی آن ها را از خود برطرف ساز...افشاگریصراحت بیانتدبیر711- اما زنهار !زنهار! سخت از دشمنت پس از بستن پیمان صلح برحذر باش! بنابراین دوراندیشی را بکار گیر و...برحذر باشدوراندیشیتدبیر811- هرگز پیمانی را مبند که در تعبیرات آن، جای گفتگو باقی بماند و بعد از تأکید و عبارات محکم،عبارات سست و قابل توجیه به کار مبر که اثربخشی آن را خنثی می کند.عبارات محکمدور اندیشیتدبیر5-12 9- از تغافل از آنچه مربوط به تو است و برای همه روشن است برحذر باش چرا که... به زودی پرده از روی کارهایت برکنار می رود.تغافلصراحت بیانتدبیر5-12 10- و برای جلوگیری از این کار مخصوصاً توجه به زبانت داشته باش که سخنی بدون فکر نگوییتوجه به زبانسخن با تدبّرتدبیر 3-5-4- مفهوم تدبیر در لغت نامه دهخدا تدبیر به معنای اندیشه کردن در عاقبت کار، پایان کار را نگریستن و در پس کاری درآمدن و در عقب کاری غورکردن و نیکو اندیشیدن آورده شده است (دهخدا،1370،تدبیر). امام علی(ع) فرموده اند: «اندیشیدن در هر کار پیش از ورود به آن، از لغزش ایمن می سازد» (خوانساری، 1360، ج2، ص69). ویا در جای دیگر می فرمایند: «پیشوا و رهبر به قلبی اندیشمند، و زبانی گویا، و دلی که براقامۀ حق استوار باشد نیازمنداست» (خوانساری،1360، ج2،ص472). وباتوجه به گزاره های موجود در عهدنامه مالک اشتر می توان اظهار داشت که وجود تدبیر، درایت وخردمندی در هر امری لازم است و در ادارۀ امور جامعه از شروط اولیه است که بدون آن هیج چیز سامان نمی یابد. در ذیل به چند مورد از گزاره های موجود در متن عهدنامه که نشان دهنده تدبیر وتفکر است، اشاره می شود: «امّا زنهار! زنهار! سخت از دشمنت پس از بستن پیمان صلح برحذر باش! چراکه دشمن گاهی نزدیک می شود که غافلگیر سازد، بنابراین دوراندیشی را بکار گیر و در این موارد، روح خوش بینی را کنار بگذار،...» «هرگز پیمانی را مبند که در تعبیرات آن، جای گفت وگو باقی بماند و بعد از تأکید و عبارات محکم، عبارات سست و قابل توجیه به کار مبر که اثرآن را خنثی می کند.» «... وهرگاه رعایا نسبت به توگمان بد برند، افشاگری کن! وعذرخویش را در موردآن چه موجب بدبینی شده آشکارا باآنان در میان گذار و با صراحت بدبینی آن ها را از خود برطرف ساز....» عدم خیانت زیردستانقطع اسباب کینهتربیت اخلاقی مدیر مدیرتواضعامنیتملاطفت با زیردستانعدم ظاهرنگری برخورد خوبتفکّرصراحت بیاندوراندیشیردّ سخن چینانتغافل در موارد مبهمرازداریتدبیر شکل 3-4 : نمودار محوری تدبیر جدول 4-4 : خصوصیات شخصی لازم در مدیریت اسلامی (مقوله شرح صدر) گزارهمفهوممقوله مقوله کلی12- هر گز از عفو و بخششی که نموده ای پشیمان مباش و...پشیمان مباشصلابت و استواری در امور شرح صدر5-8 2- باید برای هر نوعی از کارها یک رئیس انتخاب کنی! رئیسی که کارهای مهم وی را مغلوب و درمانده نسازد و کثرت کارها او را پریشان و خسته نکند و...کثرت کارهاتحمل کار زیاد شرح صدر32- و نیز هرگز نسبت به کار خشم آلودی که پیش می آید و راه چاره دارد سرعت به خرج مده کار خشم آلودکظم غیظ شرح صدر48- و هرگز والی از ادای آن چه او را ملزم به آن ساخته خارج نخواهد شد جز با اهتمام و کوشش و استعانت از خداوند و مهیا ساختن خواه بر ملازمت حق و شکیبایی و استقامت در برابر آن خواه بر او سبک باشد یا سنگین شکیبایی و استقامت شکیبایی در اه حق شرح صدر1-9 5- فرمانده سپاهت را کسی قرار ده.. از کسانی که دیر خشم می گیرند و عذر پذیرترند...عذر پذیر ترندکظم غیظ شرح صدر1-8 6-. ..نسبت به ضعفا رئوف و مهربان و در مقابل زورمندان قوی و پرقدرت، رئوف و مهربانرئوف نسبت به مستضعفان و قوی در مقابل زورمندان شرح صدر1-8 7- از کسانی که مشکلات آن ها را از جای به در نمی برد و ضعف و نرمش آنها را از کار باز نمی دارد.مشکلاتصبر و تحمل شرح صدر2-8 8- از کسانی که مراجعه فراوان، آن ها را در تنگنا قرار ندهد مراجعه فراوانصبر و تحمل شرح صدر2-8 9- و برخورد مخالفان را با یکدیگر او را به خشم و کج خلقی وا ندارد.خشم و کج خلقیکظم غیظ شرح صدر7-8 10 – چرا که هرگز کارهای فراوان و مهمی که انجام می دهی از انجام نشدن کارهای کوچک معذور نیستی!کارهای فراوان تحمل کار زیاد شرح صدر7-8 11- سپس خشونت و کندی آن ها را در سخن تحمل کن، در مورد آن ها هیچ گونه محدودیت و استکبار روا مدار!تحمل خشونت صبر و تحمل شرح صدر1210-. . و در این راه صابر باش و به حساب خدا بگذار! و سنگینی این راه را به خاطر سرانجام ستوده آن تحمل کنصابر باش صبر و تحمل شرح صدر5-12 13- و نیز در بکار بستن قدرت تأخیر انداز تا خشمت فرو نشیند و مالک خویشتن گردیفرو نشستن خشمکظم غیظ شرح صدر5-12 14- هرگز حاکم بر خویشتن نخواهی بود جز این که فراوان به یاد قیامت و بازگشت به سوی پروردگار باشی!یا قیامتیادآوری مکرّر مرگ و قیامت شرح صدر 4-5-4- مفهوم شرح صدر 1-خداوند خطاب به پیامبر فرمود: «الم نشرح لک صدرک» آیا برای تو سینه ات را نگشادیم (انشراح،آیه 1). علامه طبابایی در تفسیر این آیه می گوید: شرح صدر عبارت است از بسط سینه و جان آدمی یا نور الهی و آرامشی که از جانب خداوند، نصیب انسان می شود. مراد از شرح صدر در آیه ذکر شده، آن است که دل و جان رسول خدا به گونه ای بسط و گسترش وجودی یافته بود که نه تنها همه ی معارف وحی به او القا می شد و او به طور کامل دریافت و تبلیغ می کرد، بلکه تمام رنج هایی که از این ناحیه بر آن حضرت پدید می آمد به آسانی تحمل می کرد (طباطبایی،1376، ج20، ص449). بنابراین ظرفیت دریافت حقایق و داشتن صبر و تحمل از معانی شرح صدر است. 2-هنگامی که آیه«فمن یرد الله ان یهدیه یشرح صدره للاسلام» ( انعام،آیه125) نازل شد، از رسول خدا پرسیدند: که شرح صدر چیست؟ حضرت فرمودند: «نور یقذفه الله فی قلب من یشاء فینشرح له صدره و ینفسح» یعنی نوری است که خدا در قلب هر کس بخواهد می افکند و در پرتو آن روح او وسیع و گشاده می شود. از حضرت دوباره سؤال شد که نشانه شرح صدر چیست؟ حضرت فرمودند: نشانه ی آن توجه به سرای جاودان و دامن برچیدن از زرق و برق دنیا و آماده شدن برای مرگ است (مکارم شیرازی،1369، ج5، 436). با توجه به این حقیقت یکی از معانی شرح صدر، این است که انسان در برابر خداوند تسلیم باشد و هر کس تسلیم و انقیادش در مقابل احکام و عقاید دینی بیشتر است، در واقع شرح صدر بیش تری دارد و هر اندازه که عمل صالح بهتر و بیش تر از انسان پدید آید، نشانه ی شرح صدر بیش تر اوست. - ضرورت وجود شرح صدر در مدیریت 1- حضرت موسی هنگامی که به پیامبری مبعوث شد، به خداوند عرض کرد: «ربّ الشرح لی صدری» یعنی خداوندا، سینه مرا بسط و گسترش عنایت فرما (طه، آیه25). مراد از این آیه آن است که جریان رسالت و نبوت و هم چنین مبارزه با طاغوت و مدیریت جامعه و امت هر کدام نیازمند شرح صدر است (راغب اصفهانی، 1412ق، واژه تدبیر). 2- هم چنین امام علی(ع) می فرمایند: «آلة الریاسه سعه الصدر» وسیله ی رهبری و ریاست، سینه گشاده است.(طباطبایی، 1376، ج14، ص157) و بیانات دیگری ار امام علی(ع) در این باب وجود دارد که مبیّن ضرورت وجود شرح صدر در مدیریت است: 1- «الحِلمُ رَأسُ السِیّاسَه» (الکراجکی، 1405ق ، 278). بردباری سرریاست و سیاست است. 2- «فَأتصِفوا النّاسَ مِن أنفسِکُم، وَاصبِروا لِحوائِجِهم» (خوانساری، 1360، 197). پس داد مردم را از خود بدهید و با آنان انصاف روا دارید و در برآوردن حاجت های ایشان شکیبایی ورزید. بنابراین هرچند از متن عهدنامه مالک اشتر ضرورت وجود شرح صدر در مدیریت برداشت شده است ولی برای اثبات این ادّعا به روایات واحادیث متعددی که در این باب وجود دارد اشاره شد. در ذیل گزاره هایی از متن عهدنامه آورده شده است که مبیّن ضرورت وجود شرح صدر در مدیریت است. 1- «باید برای هر نوعی از کارها یک رئیس انتخاب کنی! رئیسی که کارهای مهم، وی را مغلوب و درمانده نسازد وکثرت کارها او را پریشان وخسته نکندو...» 2- «فرمانده سپاهت را کسی قرار ده که در پیش تو نسبت به خدا و پیامبر و امام تو خیرخواه تر از همه و پاک دل تر و عاقل تر باشد از کسانی که دیربرخشم می گیرند و عذر پذیرترند؛ نسبت به ضعفا رئوف و مهربان و در مقابل زورمندان قوی و پرقدرت، از کسانی که مشکلات آن ها را از جای به در نمی برد و ضعف و نرمش آن ها را از کار باز نمی دارد.» 3- «سپس از میان مردم، برترین فرد، درنزد خود را برای قضاوت برگزین از کسانی که مراجعه ی فراوان، آن ها را در تنگنا قرار ندهد. و برخورد مخالفان با یکدیگر او را به خشم وکج خلقی وا ندارد.» رئوف در مقابل مستضعفان وقوی در مقابل زورمندانصلابت و استواری در امورشکیبایی در راه حقتحمّل کار زیادصبر و تحمّلکظم غیظیادآوری مکرّر مرگ و قیامت شرح صدر شکل 4-4 : نمودار محوری شرح صدر 6-4- زمینه های لازم برای شکل گیری مدیریت اسلامی کدامند؟ جدول 5-4 :مقوله مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی گزارهزمینه های لازم برای شکل گیری؟مفهوممقولهمقوله کلی1-این دستوری است که بنده خدا علی امیر مؤمنان به «مالک بن حارث اشتر« در فرمانش به او صادر فرموده است. و این فرمان را هنگامی نوشت که وی را زمامدار والی کشور مصر قرار داد تا.. در فرمانش به او حکم امیر المؤمنین مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی 1-6-4- مفهوم مشروعیت 1. در فارسی: مشروعیت مصدر جعلی(مصدرصناعی) از کلمه مشروع می باشد. در لغت کلمه مشروع را به معنای روا، جایز و مطابق شرع معنی کرده اند (دهخدا،1370، واژۀ شرع). 2. در عربی: به جای واژه «مشروعیت» ازکلمه «شرعیت» استفاده می شود. ریشه کلمه شرعیت، واژه ی «شرع» است که در زبان عربی به معنای راه پیدا و روشن خداوند بر بندگان، راه راست، راه روشن آورده شده است (معلوف،1382، 334). و در جای دیگر لغت شرعی را چنین معنی کرده اند: آنچه مطابق احکام و دستورات خداوند باشد. 3. در انگلیسی: برای این مفهوم از لغت Legitimacy استفاده می شود که معانی زیر برای آن به کار برده می شود: حقانیت، قانونی بودن، درستی، برحق بودن (آریان پورکاشانی، 1363، 419). در این پژوهش منظور از مشروعیت همان مفهوم اصطلاحی و رایج در ادبیات سیاسی است که مشروعیت را به معنای حقانیت می دانند. در واقع مشروعیت قانون و حقوق مدنظر است. در مباحث حکومت اسلامی نیز این مفهوم از مشروعیت مدنظر است. و منظور از مشروعیت آن است که مشخص شود چه کسی حق دارد بر دیگران حکومت کند. و لذا می بینیم که بعد از رحلت پیامبر اسلام و هنگام تعیین جانشین، حضرت علی (ع) از بیعت با ابوبکر به عنوان حاکم مسلمین امتناع می ورزد و خلافت و حکومت را حق مسلّم خویش می داند. ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه چنین آورده است: « وقتی به علی(ع) گفته شد که بیعت کن، آن حضرت فرمود: من از شما به حکومت مستحق تر و شایسته ترم؛ با شما بیعت نمی کنم، در حالی که شما به بیعت با من شایسته ترید» (ابن ابی الحدید، 1386 ، ج 2، ص5-2). هنگامی که انصار، امام علی (ع) را به عنوان خلیفه معرفی کردند تا مردم با ایشان بیعت کنند، ایشان از آنان پرسیدند: «آیا این کار به خاطر حقی است که خداوند بر شما واجب کرده انجام می دهید یا به خاطر رأیی است که میان خودتان به آن دست یافته اید؟» (ابن اعثم کوفی، 1372، ج2، ص435). این جمله نشان می دهد که حکومت کردن بردیگران حقی است که برای افراد مخصوصی است. در ضمن این سؤال نشان می دهد که در آن زمان در بحث مشروعیت حاکم دو دیدگاه وجود داشته وبرای آن دو مبنا قائل بوده اند: 1-مبنای الهی (مشروعیت) و 2- مبنای مردمی (مقبولیت مردمی). 2-6-4- مقبولیت مردمی در جوامع دینی اگر دین وسیاست دو امر درهم تنیده و متداخل هستند، حقانیت حکومت براساس دو معیار عقل و وحی مشخص و معین می شود. به عبارتی مشروعیت مبتنی بر عقل و دین است نه بر عرف عامه و خواست مردم.که در این جا ممکن است نظر شارع با نظر و خواست مردم مطابق باشد که در این صورت مشروعیت(حقانیت)، مقبولیت واطاعت و پشتیبانی مردم را نیز به دنبال دارد. مانند دوران حکومت 13 ساله پیامبر اسلام که به موجب انتصاب الهی، پیامبر نسبت به حکومت ذی حق بود و مردم نیز از حکومت وی حمایت به عمل آوردند.به عبارتی حکومت پیامبر هم از مشروعیت (حقانیت) و هم از مقبولیت برخوردار بود. ولی ممکن است نظر شارع مقدس با نظر و خواست مردم به هر علتی (ازجمله جهل و نادانی مردم و یا تن پروری و دنیاپرستی) یکی نباشد که در این صورت مشروعیت لزوماً با مقبولیت همراه نیست؛ هماننددوران 25 ساله بعد از رحلت پیامبر(ص) که علیرغم محق بودن حضرت علی(ع) به حکومت، لیکن خواست مردم، با خواست دین متفاوت بود و مردم از آن حضرت حمایت نکردند و حکومت مشروع آن حضرت با مقبولیت توأم نبود. بنابراین مشروعیت لزوماً به معنای مقبولیت واطاعت مردم از حاکم نمی باشد (حاتمی، 1384، 34-33). امام علی(ع) درخطبه 3 نهج البلاغه، در مورد تحقق حکومت خود فرموده اند: «آری، به حقّ آنکه دانه را شکافت وجان را آفرید، اگر حضور حاضران و اتمام حجّت با اعلام وجود ناصران نبود، و اگر خداوند از عالمان پیمانی سخت نگرفته بود که در برابر شکمبارگی ستمگر و گرسنگی ستمدیده هیچ آرام و قرار نگیرند، بی تأمل رشته ی حکومت را از دست می گذاشتم و پایانش را چون آغازش می انگاشتم، وچون گذشته خود را به کناری می داشتم» (نهج البلاغه، ترجمۀ دشتی، کلام3). در ابتدای عهدنامه مالک اشتر نیز امام تأکید می کنند که مالک از طرف من به زمامداری مصر برگزیده شده است، تامردم را به این امر واقف گرداند که زمامداری مالک مشروع و ازطرف امیرمؤمنین است و با توجه به مقبولیت مالک اشتر در بین مردم مصر، حکومت وی از مقبولیت مردمی نیز برخوردار باشد. در مورد مقوله مقبولیت مردمی هر چند گزاره ای در متن عهدنامه مشاهده نشد ولی به دلیل مستنداتی که در نهج البلاغه موجود است که به یک مورد آن قبلاً اشاره شد و به دلیل اهمیت این مقوله که به عنوان یکی از شرایط علّی در تحقق کامل مدیریت اسلامی در نظر گرفته شده است، در ذیل به چند نمونه دیگر که نشان دهنده دلایل انتخاب این مقوله به عنوان یک شرط علّی است، اشاره می شود: امیرمؤمنین علی (ع) پس از شهادت محمّد بن ابی بکر در نامه ای به عبدالله بن عباس ضمن تجلیل از این شخصیت ارزشمند دلیل شکست او که به شهادتش پایان پذیرفت را، یاری نکردن مردم بیان می کند.لازم به ذکر است که قبل از این که مالک اشتر به زمامداری مصر برگزیده شود، محمدبن ابی بکر حاکم مصر بود و بنا به دلایلی که قبلاً ذکر شده، حضرت علی(ع) مالک اشتر را به جانشینی وی به ولایت مصر اعزام نمودکه پس از به شهادت رسیدن مالک، حضرت علی (ع)، از محمدبن ابی بکر می خواهد که به کار خود در مصر ادامه دهد. وسرانجام به دلیل یاری نکردن مردم مصر از محمد، وی اسیر شد و به طرز فجیع به شهادت می رسد. در ذیل به قسمتی از نامه 35 امام در نهج البلاغه که حاوی دلایل شکست محمدبن ابی بکر است اشاره می شود: «من مردم را برانگیختم تا در پی او روند، و آنان را فرمودم تا به فریاد وی رسند پیش از آنکه –شامیان- کار او را پایان دهند و آنان را نهان و آشکار، فراوان نه یک بار، خواندم. بعضی با خوشایندی آمدند، وبعضی به دروغ بهانه آوردند، و بعضی خوار بر جای نشستند. از خدا می خواهم به زودی مرا از دستشان برهاند...» (نهج البلاغه،ترجمۀ شهیدی، نامه35). هم چنین امام علی(ع) هنگامیکه مالک را به ولایت مصر منصوب کرد، نامه ای به مردم نوشت واز آنان خواست تا مالک را یاری کنند. در ذیل به قسمتی از این نامه اشاره می شود: «اما بعد، من بنده ای از بندگان خدا را به سوی شما فرستادم که در روزهای بیم نخوابد و در ساعت های ترس از دشمن روی برنتابد. بربدکاران تندتر بود از آتش سوزان، او مالک پسرحارث مَذحجی است. آن جا که حق بود سخن او را بشنوید، و او را فرمان برید...اگر شمارا فرمان کوچیدن دهد کوچ کنید، و اگر گوید بایستید بر جای مانید،...» (نهج البلاغه، ترجمه شهیدی،نامه38). بنابراین مقبولیت مدیر در نزد مردم موجب یاری و وفاداری مردم به حکومت است. و به همین دلیل این مقوله به عنوان مقوله ی علّی در مدل مدیریت اسلامی در نظرگرفته شده است. حکم امیرالمؤمنین مشروعیت قانونی شخصیت مالک اشتر مقبولیت مردمی شکل 5-4 : نمودار محوری مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی 7-4- برمبنای عهدنامه مالک اشتر مدیریت اسلامی چه وظایفی دارد؟ جدول 6-4 :مقوله مدیریت منابع انسانی گزارهمدیر اسلامی چه وظایفی دارد؟ مفهوم مقوله مقوله کلی15-باید آن ها که نسبت به رعیت عیب جوترند از تو دورتر و نزد تو مبغوضتر باشند.. دوری از عیب جویان گزینش بر مبنای خصوصیات اخلاقی گزینش26- بدترین وزرا کسانی هستند که؛ وزیر و زمامدار و اشرار بیش از تو بوده اند، کسی که با آن گناهکاران در کارها شرکت داشته نباید جزء صاحبان سر تو باشد.. وزیر زمامدار گناهکار گزینش بر مبنای سابقه گزینش36-. ..سپس از میان اینان افرادی که در گفتن حق از همه صریح تر و در مساعدت و همراهی نسبت به آن چه خداوندبرای اولیایش دوست نمی دارد به تو کمتر کمک می کند، مقدم دار... در گفتن حق صریح تر خصوصیات اخلاقی گزینش1-8 4- فرمانده سپاهت را کسی قرار ده که در پیش تو نسبت به خدا و پیامبر و امام تو خیر خواه تر از همه و پاک دل تر و عاقل تر باشد،... خیر خواه تر و عاقل تر خصوصیات اخلاقی گزینش3-8 5-. . و از میان آنها افرادی که باتجربه تر و پاک تر و پیشگام تر در اسلامند برگزین، زیرا اخلاق آن ها بهتر و خانواده آن ها پاک تر و همچنین کم طعم تر و در سنجش عواقب کارها بیناتر باتجربه تر و پیشگام تر سابقه افراد گزینش2-8 6- سپس از میان مردم برترین فرد، در نزد خود را برای قضاوت برگزین از کسانی که مراجعه فراوان آن ها را در تنگنا قرار ندهد. برترین افراد خصوصیات اخلاقی گزینش3-8 7- سپس در کارهای کارمندانت بنگر! و آنها را با آزمایش و امتحان به کار وادار! و از روی میل و استبداد آنها را به کاری واندار.. آزمایش و امتحانگزینش بر مبنای آزمون گزینش5-8 8- سپس در انتخاب این منشیان هرگز به فراست و خوش گمانی خود تکیه مکن..بلکه آن ها را ازطریق پست هایی که برای حکومت های صالح پیش از تو داشته اند بیازماییحکومت های صالح پیش از تو سابقه افراد گزینش2-8 9-آن گاه با جدیت هر چه بیشتر قضاوت های قاضی خویش را بررسی کن و.. بررسی کن سنجش عملکرد کنترل3-8 10-. .سپس با فرستادن مأموران مخفی راستگو و باوفا کارهای آنان را زیر نظر بگیر! زیرا بازرسی مداوم پنهانی سبب می شود که آن ها به امانتداری و مدارا کردن به زیر دستان ترغیب شوند! اعوان و انصار خویش را سخت زیر نظر بگیر بازرسی مداوم پنهانی مأموران نخفی کنترل5-8 11- سپس در وضع منشیان و کارمندانت دقت کن و کارهایت را به بهترین آن ها بسپار.. دقت سنجش عملکرد کنترل2-8 12- و در بذل و بخشش به او سفره سخاوتت را بگستر، آن چنان که نیازمندیش از بین برود و حاجت و نیازی به مردم پیدا نکند. بذل و بخششحقوقحقوق و مزایا2-8 13- و از نظرمنزلت و مقام آن قدر مقامش را نزد خودت بالا ببر که هیچ کدام از یاران نزدیکت، به نفوذ در او طمع نکند و از توطئه این گونه افراد در نزد تو در امان باشد. مقام و منزلتمزایاحقوق ومزایا3-8 14-. .سپس حقوق کافی به آنها بده زیرا این کار آن ها را در اصلاح خویش تقویت می کند و از خیانت در اموالی که زیر دست آن ها است بی نیاز می سازد.حقوق کافیحقوقحقوق و مزایا157- هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت مساوی باشند زیرا این کار سبب می شود که افراد نیکوکار در نیکی هایشان بی رغبت شوند و بدکاران در عمل بدشان تشویق کردند.نگاه متفاوت به افراد نیکوکار و بدکار پاداش و تنبیه بیرونی و غیر مادیتشویق و تنبیه1-8 16- میدان امید سران سپاهت را توسعه بخش و پی در پی آن ها را تشویق کن! و کارهای مهمی که انجام داده اند پرشمار زیرا یادآوری کارهای نیک آن ها شجاعاتشان را به حرکت بیش تر وا می داردو.. توسعه میدان امیدتشویق و تنبیه بیرونی و غیر مادیپاداش و تنبیه6-8 17- و هرگاه کسی پس از نهی تو دست به احتکار زد او را کیفر کن! و در مجازات او بکوش ولی این مجازات نباید بیش از حد باشدپس از نهی تو ارزشیابی عملکردپاداش و تنبیه3-8 18-اگر کسی از آن ها دست به خیانت زدو.. اورا زیر تازیانه کیفر بگیر! و به مقدار خیانتی که انجام داده او را کیفر نما!کیفر خیانت ارزشیابی عملکرد افراد پاداش و تنبیه1-8 19- سپس باید زحمات هر کدام از آن ها را به دقت بدانی و هرگز زحمت و تلاش کسی از آنان را به دیگری نسبت ندهی.. شرافت و آبروی کسی موجب نشود که کار کوچکش را بزرگ بشماری و همچنین حقارت و کوچکی کسی موجب نگردد که کار پر ارجش را کوچک به حساب آوری قدردانی از زحمات افراد ارزشیابی عملکرد افرادپاداش و تنبیه3-8 20- و از روی میل و استبداد آن ها را به کاری وا ندار.. به کاری واندارپاداش درونی (علاقه و تمایل به کار)پاداش و تنبیه7-8 21- هرگز سنت های پسندیده ای را که پیشوایان این امت به آن عمل کرده اند و ملت اسلام به آن انس و الفت گرفته اند و امور رعیت به وسیله آن اصلاح می گردد نقض مکن! حظ سنت های پسندیده حفظ فرهنگ فرهنگ1-8 22- میدان امید سران سپاهت را توسعه بخش و پی در پی آن ها را تشویق کن! و کارهای مهمی که انجام داده اند بر شمار زیرا یادآوری کارهای نیک آن ها شجاعاتشان را به حرکت بیش تر وا می دارد و.. توسعه میدان امید ایجاد انگیزه هدایت3-8 23-. . و از روی میل و استبداد آن ها را به کاری وا ندار...به کاری وا ندار انگیزه درونی هدایت24- و این فرمان را هنگامی می نوشت. ..به اصلاح اهل آن همت گمارد و..اصلاح مردم پیامد حکومت هدایت7 25- به اهل ورع و صدق و راستی بپیوند و آنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حد از تو نکنند.. زیرا مدح و ستایش بیش از حد عجب و خودپسندی به بار می آورد و..تربیت کن دوری از تملق هدایت5 26- باید آن ها که نسبت به رغبت عیب جو ترند از تو دورتر و نزد تو مبغوض تر باشند زیرا مردم عیوبی دارند که والی درستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است..مبغوض تر دوری از عیب جویی هدایت5 27- با برخورد خوب عقده آن ها را که کینه دارند بگشا و اسباب هر دشمنی و عداوت را از خود قطع کن! و.. قطع اسباب دشمنی برخورد خوب هدایت10 28-. .و هر گاه رعایا نسبت به تو گمان بد برند، افشاگری کن! و عذر خویش را در مورد آنچه موجب بدبینی شده آشکارا با آنان در میان بگذار چه این که اینگونه صراحت، موجب تربیت اخلاقی تو، ارفاق و ملاطفت برای رعیت است تربیت اخلاقی بیان صریح و آشکار هدایت1-8 29-. .زیرا همین لطف و محبت های کم، آنان را وادار به خیر خواهی و حسن ظن نسبت به تو می کند. خیرخواهی و حسن ظنمحبت هدایت307- بدان که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به وفاداری رعیت بهتر از احسان به آن ها واحسان به آن هامحبتهدایت317-. . و تخفیف هزنیه ها بر آنانتخفیف هزینه ها تخفیف در مالیات هدایت327 -. . و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارند نیست عدم اجبار وجود انگیزه درونی هدایت 1-7-4- مدیریت منابع انسانی مدیریت منابع انسانی در واقع، جنبه ی انسانی مدیریت است و مهمترین عامل در افزایش کمیت و بهبود کیفیت تولیدات و ارائه خدمات در سازمان به شمار می رود. این مدیران کسانی هستند که مسائل مربوط به نیروی انسانی را در تأمین یا تحقق اهداف سازمان و کارکنان پیگیری و اجرا می کنند. به عبارت دیگر، وظایف برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت، رهبری و نظارت بر کلیة امور استخدامی، آموزش و بهسازی، نگهداری، ارزشیابی، برقراری ارتباطات، ایجاد انگیزه های کاری و به ویژه برنامه ریزی منابع انسانی را با همکاری و مشاوره ی سایر مدیران بر عهده دارد (ابطحی،1386 ، 8-7). گزاره هایی در متن عهد نامه موجود اند که بر کیفیت گزینش کارکنان، تشویق و تنبیه، ایجاد انگیزه، حقوق و دستمزد، ارزشیابی عملکرد کارکنان و کنترل و بازرسی تأکید دارند. به همین دلیل محقق وظیفه ی مدیریت منابع انسانی را جزء وظایف مدیریت علوی قرار داده است؛ که به چند گزاره مربوطه در ذیل اشاره می شود: «میدان امید سران سپاهت را توسعه ببخش و پی در پی آنان را تشویق کن! و کارهای مهمی که انجام داده اند بر شمار، زیرا یادآوری کارهای نیک آنها شجاعانشان را به حرکت بیشتر، وادار می کند. و آنان را که در کار کندی می ورزند به کار تشویق می نماید، ان شاءالله.» «سپس در کارهای کارمندانت بنگر! و آن ها را با آزمایش و امتحان به کار وادار! و از روی میل و استبداد آن ها را به کاری وا ندار،...» «آن گاه با جدیت هر چه بیش تر قضاوت های قاضی خویش را بررسی کن و در بذل و بخشش به او سفرة سخاوتت را بگستر،آن چنان که نیازمندیش از بین برود و...» گزینشکنترل و بازرسیحقوق ومزایاتشویق و تنبیه حفظ فرهنگهدایت وارشادارزشیابی عملکرد افرادمدیریت منابع انسانی شکل 6-4 :نمودار محوری مدیریت منابع انسانی جدول7-4 :مقوله سازماندهی گزارهمفهوممقوله مقوله کلی18- ای مالک بدان مردم از گروه های مختلف تشکیل یافته اند که هر کدام جزبه وسیله دیگری اصلاح و تکمیل نمی شوند. گروه های مختلف تقسیم کار افقی سازماندهی28- که هر کدام جز وسیله دیگری اصلاح و تمکیل نمی شوند گروه های مختلف وابستگی دو جانبه هماهنگی5-8 3-... باید برای هر نوعی از کارها یک رئیس انتخاب کنی! انتخب یک رئیستقسیم کار عمودی وحدت مدیریت و تفویض اختیار سازماندهی42-. .زیرا تو مافوق آن ها و پیشوایت مافوق تو و خداوند مافوق کسی است که تو را زمامدار قرار داده است ! و.. اطاعت از مافوقاصل سلسه مراتب هماهنگی57 – با دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین و با حکما و اندیشمندان نیز بسیار به بحث بپرداز این گفت و گوها و بحث ها باید... گفتگو و بحث هاهماهنگی از طریق تشکیل انجمن متخصصین هماهنگی68- قوام رعیت جز وسیله اینان ممکن نیست از طرفی برقراری سپاه جز با وسیله خراج مالیات اسلامی امکان پذیر نمی باشد. قوام رعیتوابستگی دو جانبه هماهنگی7-8 7- برای مراجعان خود وقتی مقرر کن که به نیاز آن ها مشخصاً رسیدگی کنی، مجلس عمومی و همگانی برای آنها تشکیل ده! مجلس عمومی و همگانی تشکیل مجالس عمومی هماهنگی88– سپس این دو گروه سپاهیان و مالیات دهندگان جز با گروه سوم قوام و پایداری نمی پذیرد. جزء با گروه سوموابستگی دو جانبه هماهنگی98- و این گروه ها بدون تجار و پیشه وران و صنعتگران قوامی ندارند بدون تجار و پیشه وران وابستگی دو جانبه هماهنگی7-8 10- هرگز سنت پسندیده ای را که پییشوایان این امت به آن عمل کرده اند و ملت اسلام به آن انس و الفت گرفته و امور رعیت به وسیله آن اصلاح می گردد، نقض مکن! حفظ سنت های پسندیده حفظ فرهنگ هماهنگی 2-7-4- سازماندهی: در مدیریت، سازماندهی را فرآیندی می دانند که طی آن با تقسیم کار میان افراد و گروه های کاری و ایجاد هماهنگی میان آن ها، برای کسب اهداف تلاش می شود (رضاییان، 1390،273). سازماندهی در حکم فرآیندی است که به صورت پیوسته و مستمر ادامه دارد و حیات سازمانی به اطمینان از وجود ساختاری که اثربخشی وکارآیی را حاصل گرداند، بستگی خواهد داشت http:fig.ir/course/elearning/34-article003.htm1) ). در واقع سازماندهی شامل وظایفی است که باید اجرا شود، تشخیص کسانی است که باید اجرا کنند، چگونگی گروه بندی وظایف و تعیین کسانی است که باید گزارش بگیرند (فیضی،1383،156). به عبارت دیگر فرآیند سازماندهی شامل سه مرحله زیر است: 1- طراحی و تعریف کارها و فعالیت های ضروری 2- دسته بندی فعالیت ها بر حسب مشاغل و منصب های سازمانی تعریف شده. 3- برقرار رابطه میان مشاغل و منصب های سازمانی، برای کسب اهداف مشترک (رضاییان، 273،1390). حضرت علی (ع) در عهدنامه، جامعه را دارای طبقات اجتماعی دانسته، هر یک از آن ها را بر اساس نوع کار و چگونگی مسئولیت شان دسته بندی می کند و می فرماید: « ای مالک! بدان مردم از گروه های مختلف تشکیل یافته اند که هر کدام جز به وسیله دیگری اصلاح و تکمیل نمی شوند. » از ویژگی های مورد توجه در امر سازماندهی نیروها، مسأله تفویض اختیار است. مدیران برای افزایش اثر بخشی خود در محیط کار و برای این که بتوانند به وظایف مهم و کلیدی خود برسند، باید قسمتی از اختیارات خود را به کارکنان تفویض کنند. امام علی(ع) در این باره می فرماید: « باید برای هر نوعی از کارها یک رئیس انتخاب کنی! رئیسی که کارهای مهم، وی را درمانده و مغلوب نسازد و. .. » یکی از اصول سازماندهی و یکی راه های ایجاد هماهنگی بین سطوح مختلف سازمان، رعایت اصل سلسله مراتب فرماندهی است. امام علی(ع) در نامه 13 نهج البلاغه در این باب می فرمایند: « من مالک اشتر پسر حارث را بر شما و سپاهیانی که تحت امر شما هستند، فرماندهی دادم. گفته او را بشنوید، و از فرمان او اطاعت کنید، او را چون زره و سپر نگهبان خود برگزینید، زیرا که مالک نه سستی به خرج داده و نه دچار لغزش می شود. .. » در عهدنامه مالک اشتر نیز می فرمایند: « در این موارد از عفو و گذشت خود آن مقدار به آن ها عطا کن، که دوست داری خداوند از چشم پوشی و عفوش به تو عنایت کند. زیرا تو مافوق آن ها و پیشوایت مافوق تو و خداوند مافوق کسی است که تو را زمامدار قرار داده است! » حفظ فرهنگبرگزاری مجالس عمومی و همگانیبرگزاری انجمن متخصّصین اطاعت از مافوق(هماهنگی عمودی) وابستگی دوجانبه بین گروههای کاری(هماهنگی افقی)هماهنگی بین وظایفتقسیم کارعمودی تقسیم کار افقیفرایند سازماندهی شکل 7-4: نمودار محوری سازماندهی جدول8-4 : مقوله برنامه ریزی گزارهبرمبنای عهدنامه مالک اشتر مدیریت اسلامی چه وظایفی دارد.مفهوممقولهمقوله کلیمقدمه 1- تا مالیات های آن سرزمین را جمع آوری کند با دشمنان آن کشور بجنگد به اصلاح اهل آن همت گمارد و به عمران و آبادی شهرها قصبات و روستاها و قریه های آن بپردازد. اهداف حکومت تعیین اهداف بلند مدت برنامه ریزی استراتژیک7-8 2- برای مراجعان خود وقتی مقرر کن که به نیاز آن ها شخصاً رسیدگی کنی! برگزاری مجالس عمومی شناخت وضع موجود برنامه ریزی استراتژیک و برنامه ریزی مدیریتی39- بدان قسمتی از کارهاست که شخصاً باید آنرا انجام دهی و نباید به دیگران واگذار کنی از جمله : پاسخ دادن به کار گزاران دولت. .و برآوردن نیازهای مردم است در همان روز که احتیاجات گزارش می شود. انجام مسئولیت های مدیریتی پاسخگویی و رفع موانع موجود برنامه ریزی مدیریتی48-. ..برای هر کدام از این گروه ها خداوند سهمی مقرر داشته و در کتاب خدا، یا سنت پیامبر که بصورت عهدنزدما محفوظ است این سهم را مشخص و معین ساخته است. سهم هر یک از گروههای جامعه برنامه ریزی مالی و تنظیم بودجه برنامه ریزی مدیریتی7-8 5- خدا را ! خدا را! در مورد طبقه پایین.. قسمتی از بیت المال و قسمتی از غلات خاصه جات اسلامی را در هر محل به آن ها اختصاص ده و بدان.. سهم طبق پایین جامعه برنامه ریزی مالی برنامه ریزی مدیریتی67- با دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین. .این گونه بحث ها و گفتگوها باید درباره اموری باشد که به وسیله آن وضع کشورت را اصلاح می کنی و آنچ ه پیش از تو موجب قوام کار مردم بوده برقرار می گردد. بحث ها و گفتگوها شناخت وضع موجود و رفع موانع موجود برنامه ریزی استراتژیک و مدیریتی79- به هوش باش! کار هر روز را در همان روز انجام ده زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد. انجام کارهای روزانه تدوین برنا مه های کوتاه مدت برنامه ریزی عملیاتی4-12 8-. . و هر امری را در جای خویش و هر کاری را به موقع خود انجام ده! به موقع بودن کارها زمانبندی برنامه ها برنامه ریزی عملیاتی91-نخست او را به تقوا و ترس از خداوند، ایثار و فداکاری در راه اطاعتش و متابعت از آنچه در کتاب خدا به آن امر شده است. فرمان می دهد. متابعت از کتاب خدا تعیین خط مشی ها برنامه ریزی عملیاتی5-12 10- بر تو واجب است که همواره به یاد حکومت های عادلانه پیش از خود باشی همچنین توجه خود را بر روش های خوب یا اثری که از پیامبران رسیده و با فریضه ای که در کتاب خداوند آمده معطوف دار به خطوطی از حکومت که در روش من مشاهده کرده ای اقتدا کن و.. پیروی از خطوط حکومتی انبیاء و اولیاء تعیین خط مشی برنامه ریزی عملیاتی 3-7-4- برنامه ریزی برنامه ریزی یا طرح ریزی یعنی اندیشیدن از پیش. متخصصین از زوایای متعدد برای برنامه ریزی تعاریف متعددی ارائه کرده اندکه برخی از آن ها از این قرار است: 1-تعیین هدف، یافتن وساختن راه وصول به آن 2-تصمیم گیری در مورد این که چه کارهایی باید انجام گیرد. 3-تجسم و طراحی وضعیت مطلوب درآینده و یافتن و ساختن راه ها و وسایلی که رسیدن به آن را فراهم کند. 4-طراحی عملیاتی که شیئی یا موضوعی را برمبنای شیوه ای که از پیش تعریف شده، تغییر بدهد. (رضائیان، 1369، 92). برنامه ریزی، نوعی پدیده ی عینی اجتماعی است و خصوصیت های ویژه خود را دارد. در عین حال، یک رویداد منحصر به فرد نیست که دارای ابتدا و انتهای مشخص باشد بلکه یک فرآیند مستمر و دائمی و منعکس کننده ی تغییرات و در صدد رسیدن به اهداف است. در سازمان های پیچیده ی امروزی، بدون برنامه ریزی های دقیق، امکان ادامه ی حیات نیست و برنامه ریزی، مستلزم آگاهی از فرصت ها و تهدیدهای آتی و پیش بینی شیوه ی مواجهه با آنها است (محمدی، 1385، 73). برنامه ریزی از وظایف بسیار مهم مدیران است و با سایر وظایف آن ها ارتباطی تنگاتنگ دارد و تحقق اهداف فردی و سازمانی مستلزم برنامه ریزی است. در چندجای عهدنامه امام علی(ع) به برنامه ریزی یا همان طرح ریزی اشاره کرده اند که نشان دهنده ی اهمیت برنامه ریزی در وظایف مدیریت است. به جز متن عهدنامه، احادیث و روایات متعددی از امام علی(ع) موجود است که به اهمیت برنامه ریزی تأکید می کنند. که در این جا به چند مورد از احادیث وارده از امام علی(ع) در باب برنامه ریزی اشاره می شود. امام علی(ع) می فرمایند: هیچ عقل و درایتی چون عاقبت اندیشی نیست (نهج البلاغه، ترجمه دشتی، حکمت 113). ودرجای دیگرمی فرمایند: مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسم تقسیم کند: زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار، و زمانی برای تأمین هزینه زندگی، و زمانی برای وا داشتن نفس به لذت هایی که حلال و مایة زیبایی است. خردمند را نشاید جز آن که در پی سه چیز حرکت کند: کسب حلال برای تأمین زندگی، یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذت های حلال (نهج البلاغه، ترجمه دشتی، حکمت 390). در چند جای عهد نامه مالک اشتر نیز، امام به نکاتی سفارش می کنند که نشان دهنده اهمیت و وجوب برنامه ریزی در وظایف مدیریت است: «بهوش باش! کار هر روز را در همان روز انجام ده! زیرا هر روز کاری مخصوص به خود دارد.» «از عجله در مورد کارهایی که وقتشان نرسیده، یا سستی در کارهایی که امکان عمل آن فراهم شده، یا لجاجت در اموری که مبهم است، یا سستی در کارها هنگامی که واضح و روشن است بر حذر باش!» «باید بهترین اوقات و بهترین ساعات عمرت را برای خلوت با خدا با خدا قرار دهی! هر چند اگر نیت خالص داشته باشی، کارهایت عبادت و برای خداست.» تعیین اهداف بلندمدت مدت شناخت وضع موجودتدوین برنامه های کوتاه مدتزمانبندی برنامه هاتعیین خط مشی هابرنامه ریزی استراتزیکبرنامه ریزی شخصیپاسخ گویی و رفع موانع موجودبرنامه ریزی مالی و تنظیم بودجهبرنامه ریزی عملیاتیبرنامه ریزی مدیریتیسطوح برنامه ریزیشناخت وضع موجود شکل 8-4 : نمودار محوری برنامه ریزی جدول9-4 : مقوله مدیریت اموال عمومی 4-8 6- باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری خراج باشد؛ زیرا که خراج جز با آبادانی بدست نمی آید.. کوشش در آبادانی زمین عمرانمدیریت اموال عمومی4-8 7- مالیات را به مقداری که حال آن ها بهبود یابد تخفیف ده و هر گز این تخفیف بر تو گران نیاید. بهبودی حال مالیات دهندگان رفاهمدیریت اموال عمومی4-8 8- زیرا که آن ذخیره و گنجینه ای است که آن ها بالاخره آن را در عمران و آبادی کشورت بکار می بندند و موجب عمران سرزمینهای تو و.. خواهد بود. عمران و آبادی عمرانمدیریت اموال عمومی4-8 9- به علاوه تو می توانی با تقویت آن ها از طریق توسعه ذخیره ای که برایشان نهاده ای اعتماد کنی و نیز می توانی با این عمل که آن ها را به عدالت و مهربانی عادت داده ای به آنان مطمئن باشی. تخفیف به مالیات دهندگانوفاداری مردم به حکومتمدیریت اموال عمومی7-8 10- خدا را! خدا را! در مورد طبقه پایین. ..قسمتی از بیت المال و قسمتی از غلات خاصه جات اسلامی را در هر محل به آن ها اختصاص ده... سهم هر طبقه پایین از بیت المالتعیین سهم هر یک از گروه های جامعهمدیریت اموال عمومی4-8 11-. .چرا که گاهی برای تو گرفتاری هایی پیش می آید که باید بر آن ها تکیه کنی و در این حال آن ها با طیب خاطر پذیرا خواهند شد و عمران و آبادی تحمل همه این ها را دارد. کوشش در عمران و آبادانیوفاداری مردم به حکومتمدیریت اموال عمومی4-8 12- و اما ویرانی زمین تنها به این علت است که کشاورزان و صاحبان زمین فقیر می شوند و فقر آن ها به خاطر آن است که زمامداران به جمع اموال می پردازند و.. ویرانی زمین بهبودی حال مالیات دهندگانمدیریت اموال عمومی 4-7-4- مدیریت منابع مالی مدیریت مالی مدیریت اثر بخش و کارای منابع مالی به منظور دست یابی به اهداف سازمان را مدیریت مالی گویند. مدیریت مالی در برگیرنده ی چگونگی افزایش سرمایه (تأمین مالی)، و نحوة تخصیص آن است(بعنوان مثال بودجه بندی سرمایه ای). این امر تنها مختص بودجه بندی منابع بلند مدت نیست؛ بلکه منابع کوتاه مدت مانند دارایی های جاری را نیز در بر می گیرد. (http: //wikipedia .org / wiki/financial management) در عهد نامة مالک اشتر، جملات زیادی در مورد نحوة جمع آوری مالیات، تعیین سهم هر یک از گروه های جامعه از مالیات و هم چنین توجه و تأکید بر بهبودی وضع مالیات دهندگان، وجود دارد. و این که مالیات جز با آبادانی و عمران شهر ها به دست نمی آید و باید در همه حال صلاح و بهبودی وضع مالیات دهندگان را در نظر گرفت و به تناسب شرایط محیطی و موقعیت مالیات دهندگان، از آنان مالیات گرفت. در ذیل به چند گزاره مربوط به مدیریت اموال عمومی اشاره می شود: «خراج و مالیات را دقیقاً زیر نظر بگیر! بگونه ای که صلاح مالیات دهندگان باشد. زیرا در بهبودی وضع مالیات و بهبودی حال مالیات دهندگان، بهبودی حال دیگران نیز نهفته است.» «باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری خراج باشد، زیرا که خراج جز با آبادانی به دست نمی آید.» «اگر رعایا از سنگینی مالیات و یا رسیدن آفات، یا خشک شدن آب چشمه ها و یا کمی باران و یا دگرگونی زمین در اثر آب گرفتن و فساد بذرها و یا تشنگی بسیار برای زراعت و فاسد شدن آن به تو شکایت آورند؛ مالیات را به مقداری که حال آن ها بهبود یابد تخفیف ده و. ..» جمع آوری مالیاتتخفیف مالیاتدهندگانتعیین سهم و تخصیص مالیات به هر یک از گروه های جامعهکوشش در عمران و آبادانیعمرانامنیترفاهوفاداری مردم به حکومتمدیریت اموال عمومی تخفیف به مالیات دهندگان شکل9-4 : نمودار محوری مدیریت اموال عمومی جدول 10-4 :مقوله ی مدیریت ارتباطات و اطّلاعات 11 - بدان ! افراد شایسته را با آن چه خداوند بر زبان بندگانش درباره آن ها جاری می سازد می توان شناخت بنابراین..زبان بندگان عامه مردم منابع اطلاعات(داده ها)27– با دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین و با حکما و اندیشمندان... که به وسیله آن وضع کشورت را اصلاح می کنی و.. گفتگو با دانشمندان ارتباط با متخصصینمدیریت ارتباطات و مجاری انتقال اطلاعات2-8 3- آن گاه با جدیت هر چه بیش تر قضاوتهای قاضی خویش را بررسی کن بررسی قضاوت های قاضی کنترل کارمندان مجاری انتقال اطلاعات3-8 4- سپس با فرستادن مأموران مخفی، راستگو و وفادار کارهای آنان را زیر نظر بگیر! زیر نظر گرفتن مأموران مخفی مجاری انتقال اطلاعات3-8 5- اعوان وانصار خویش را سخت زیر نظر بگیر.. اعوان و انصارکنترل زیر دستان مجاری انتقال اطلاعات3-8 6- اگر یکی از آن ها دست به خیانت زد و مأموران سری تو متفقاً چنین گزارشی را دادندبه همین مقدار از شهادت قناعت کنمأموران سری منفقاً مأموران مخفی مجاری انتقال اطلاعات4-8 7- خراج و مالیات را دقیقاً زیر نظر بگیر!خراج و مالیات منابع و مصارف مالی منابع اطلاعاتی6-8 8- اما باید از وضع آنان چه آن ها که در مرکز فرمانداری تو زندگی می کند و چه آن ها که در گوشه و کنار هستند جستجو و بازرسی کنی جستجو و بازرسی مأموران سری مجاری انتقال اطلاعات7-8 9- در امور آنها گه به تو دسترسی ندارند و مردم به دیده تحقیر به آنها می نگرند بررسی کن بررسی وضع مردم مأموران سری مجاری انتقال اطلاعات7-8 10- درباره یتیمان و پیران از کار افتاده که هیچ راه چاره ای ندارند و.. بررسی کن بررسی نظارت بر قشر پایین جامعه مجاری انتقال اطلاعات7-8 11- برای مراجعان خود وقتی مقرر کن تا به نیاز آن ها شخصاً رسیدگی کنی! شخصاً رسیدگی کنی مجلس عمومیمدیریت ارتباطات و مجاری انتقال اطلاعات 7-8 12- مجلس عمومی و همگانی برای آن ها تشکیل ده و درهای آن را به روی هیچکس مبند. مجلس عمومی و همگانی برقراری مجالس عمومی مدیریت ارتباطاعات و مجاری انتقال اطلاعات139- هیچ گاه خود را زمانی طولانی از رعیت پنهان مدار.. پنهان نبودن روابط عمومی مدیریت ارتباطات و جاری انتقال اطلاعات159- در نتیجه بزرگ در نزد آنان کوچک و کوچک بزرگ کار نیک زشت و کار بد نیکو شمرده شده و حق با باطل آمیخته می شود.آمیخته شدن حق با باطل پیامد عدم ارتباط با مردم مدیرت ارتباطات و مجاری انتقال اطلاعات1610- و هر گاه رعایا نسبت به تو گمان بد بردند افشاگری کن و عذر خویش را در مورد آن چه موجب بدبینی شده آشکارا با آنان در میان بگذار و با صراحت بدبینی آنها را از خود برطرف کن صراحت و افشاگریبیان صریح و آشکارانتشار اطلاعات171– و مردم به کارهای تو همان گونه نظر می کنند که تو در امور زمامداران پیش از خود و همان را درباره تو خواهند گفت که تو درباره آن ها می گفتیهمان را درباره تو خواهند گفت حرف های عامه مردممنابع اطلاعات182- قلب خویش را نسبت به ملت خود مملو از رحمت و محبت و لطف کن.. رحمت و محبت ارتباط غیر کلامی مدیریت ارتباطات 196- سپس از میان اینان افرادی که در گفتن حق از همه صریح تر و در مساعدت و همراهی نسبت به آن چه خداوند برای اولیایش دوست نمی دارد به تو کمتر کمک می کند مقدم دارد. در گفتن حق صریح تر افراد عادل و با تقوا مدیریت ارتباطات207– به اهل ورع و صدق راستی بپیوند ورع و صدق و راستی افراد باتقوا مدیریت ارتباطات227– و آنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حد از تو نکنندو.. ستایش بی حد دوری از تملق مدیریت ارتباطات237- هر گز نباید افراد نیکوکار و بدکاردر نظرت مساوی باشند زیرا... نظر مساوی برخورد عادلانه در ارتباطات غیرکلامی مدیریت ارتباطات1-8 24- سپس روابط خود را با افراد باشخصیت و اصیل و خاندان های صالح و خوش سابقه برقرار ساز! خاندان های اصیل ارتباط با افراد خوش سلیقه و صالح مدیریت ارتباطات1-8 25- آن گاه از آنان آن گونه تفقد کن که پدر و مادر از فرزندشان تفقد و دلجویی می کنند تفقد از سپاهیان محبت مدیریت ارتباطات1-8 26- محبت و مهربانی تو نسبت به آنان قلب هایشان را به تو متوجه می سازد محبت و مهربانی محبت مدیریت ارتباطات1-8 27- سپس باید زحمات هر کدام از آن ها را به دقت بدانی و هرگز زحمت و تلاش کسی را از آنان را به دیگری نسبت ندهی و.. قدردانی از زحمت و تلاش افراد برخورد عادلانه مدیریت ارتباطات 5-7-4- مدیریت ارتباطات و اطلاعات به دلیل اهمیت مقولة ارتباطات و اطلاعات و وفور داده های مربوط به این مقوله در عهد نامه مالک اشتر، محقق فرآیند مدیریت ارتباطات و اطلاعات را از داده ها استخراج نموده است. که در صفحة بعد نمودار آن ارائه شده است. قبل از رائه این نمودار، لازم است توضیحات مختصری در زمینه مقوله ارتباطات و اطلاعات آورده شود. - تعریف ارتباطات «ارتباطات، فرآیندی است آگاهانه یا نا آگاهانه، خواسته یا نا خواسته که از طریق آن احساسات و نظرات به شکل پیام هایی کلامی و یا غیر کلامی بیان گردیده، سپس ارسال، دریافت و ادراک می شوند. این فرآیند ممکن است ناگهانی، عاطفی و یا بیانگر اهداف خاص برقرار کننده ارتباطات، باشد» (برکو، ولوین، 1378، 5). مردم در سه سطح با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند: ارتباطات درون فردی، میان فردی و ارتباطات عمومی. ارتباطات درون فردی، همان ارتباط با خود است و فعالیت هایی مثل پرورش افکار، تصمیم گیری، گوش دادن و خود نگری را شامل می شود. ارتباطات میان فردی، به ارتباط و مراودات بین دو فرد اطلاق می شود. مانند گفتگو، مصاحبه و مذاکرۀ گروهی. در ارتباطات عمومی، فرد پیامی را به جمعی از مخاطبین می فرستد. این نوع ارتباط ممکن است مستقیم (مانند ارتباط چهره به چهره) و یا غیر مستقیم (مانند پخش توسط رادیو و تلوزیون) باشد (برکو، ولوین، 1378، 6-5). - تعریف سیستم های اطلاعاتی یک سیستم اطلاعاتی را می توان مجموعه ای از عناصر وابسته به هم تعریف کرد که وظیفۀ جمع آوری، پردازش، ذخیره و توزیع کردن اطلاعات را به منظور پشتیبانی از تصمیم سازی و کنترل در یک سازمان بر عهده دارد. علاوه بر پشتیبانی از تصمیم سازی، هماهنگی و کنترل بخش های مختلف سازمان، یک سیستم اطلاعاتی می تواند به مدیران و کارکنان در تحلیل مشکلات، تجسم بهتر و تصویر کردن موضوعات پیچیده و هم چنین در تولید محصولات جدید کمک کند. سه نوع فعالیت، اطلاعات مورد نیاز سازمان ها برای تصمیم گیری، کنترل، تجزیه و تحلیل مسائل و تولید کالاها و خدمات جدید را فراهم می کنند. این فعالیت ها عبارتند از: ورودی، پردازش و خروجی. ورودی(input)، داده های خام را از محیط داخل و خارج گرفته و جمع آوری می کند، بخش پردازش(processing)، این داده های خام را از ورودی گرفته و به شکل معنی دار در می آورد (تولید اطلاعات). بخش خروجی(out put)، اطلاعات پردازش شده را به افرادی که به آن نیاز دارند، منتقل می کند. هم چنین سیستم های اطلاعاتی به بخش دیگری به نام بازخورد احتیاج دارند که اطلاعاتی را جهت ارزیابی و اصلاح بخش ورودی سیستم، تولید می کند ( لاودن، 1389،40-39). مقولة اصلی مدیریت ارتباطات و اطلاعات که از متن عهد نامه استخراج شده است، دارای سه مقوله فرعی است: شناسایی منبع اطلاعات، مجاری انتقال اطلاعات و خروجی اطلاعات. که مقوله فرعی خروجی اطلاعات،خود موجب بازخورد می شود، به عبارتی موجب شناسایی منابع اطلاعاتی جدید و یا تصحیح و ارزیابی جدید از اطلاعات می شود. فرآیند ارتباطات و انتقال اطلاعات دو مقوله به هم وابسته اند و فرآیند ارتباطات موجب انتقال اطلاعات خواهد شد. که چگونگی این فرآیند در نمودار محوری فرآیند ارتباطات مدیر ترسیم شده است. به برخی از گزاره های موجود در متن عهد نامه که موجب استخراج مقوله های فرعی مدیریت ارتباطات و اطلاعات شده است در ذیل اشاره می شود: «بدان! افراد شایسته را با آن چه خداوند بر زبان بندگانش درباره ی آنها جاری می سازد می توان شناخت، بنابراین باید محبوبترین ذخیره در پیش تو عمل صالح باشد؛...» منابع اطلاعات. «با دانشمندان زیاد گفتگو بنشین و با حکما و اندیشمندان نیز بسیار به بحث بپرداز این گفت وگوها و بحث ها باید دربارة اموری باشد که به وسیله ی آن وضع کشورت را اصلاح می کنی و. ...» فرآیند ارتباطات مدیر مجاری انتقال اطلاعات. «هیچ گاه خود را زمانی طولانی از رعیت پنهان مدار! این چهره پنهان داشتن زمامدار، آگاهی آن ها را از مسائل نهانی قطع می کند.» فرآیند ارتباطات مدیرمجاری انتقال اطلاعات. «هر گاه رعایا نسبت به تو گمان بد ببرند، افشاگری کن و عذز خویش را در مورد آن چه موجب بدبینی شده آشکارا به آنان در میان گذار»انتشار اطلاعات. «باید آن ها که نسبت به رعیت عیب جوترند از تو دورتر و ترد تو مبغوض تر باشند، زیرا مردم عیوبی دارند که والی در ستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است.» مخفی کردن اطلاعات مرحله خروجی اطلاعات. 1-با رعایت اصول اخلاقی1-. افراد درستکار 2- محبتبرقراری ارتباط با2- با خاندان های اصیل و خوش سابقه 3- عدالت3- برقراری مجالس عمومیجمع آوری اطلاعات در 4- هماهنگی با فرهنگ عام4-برقراری مجالس خصوصی خصوص مدیریت جامعه با متخصصین و دانشمندان شکل10-4 نمودار محوری فرآیند ارتباطات عامه مردم، دانشمندان و 1- شناسایی منابع اطلاعاتی متخصصین، منابع و مصاف مالی مجالس عمومی جمع آوری اطلاعات کنترل زیر دستان و نظارت بر گروه های مختلف جامعه فرایند مدیریت در خصوص مدیریت جامعه2 - مجاری انتقال اطلاعاتارتباطات و اطلاعات فرایند ارتباطات مدیر مخفی کردن اطلاعات یا3- خروجی اطلاعات نشر اطلاعات با بیان صریح شکل 11-4:فرایند مدیریت ارتباطات و اطلاعات 8-4- مقوله هسته ای و اصلی فرآیند مدیریت اسلامی چه نام دارد؟ جدول 11-4 :مقوله تصمیم گیری گزارهمفهوم مقوله فرعی مقوله اصلی1-این فرمان را هنگامی که وی را زمامدار و والی کشور مصر قرار داد تا مالیات های آن سرزمین را جمع آوری کند جمع آوری مالیات عمران معیارهاواهداف تصمیم گیری2-بادشمنان آن کشور بجنگدجنگ بادشمن امنیت معیارهاواهداف تصمیم گیری3-به اصلاح اهل آن همّت گمارد.اصلاح مردم رشد وهدایت معیارهاواهداف تصمیم گیری4-وبه عمران وآبادی شهرها، قصبات وروستاها وقریه های آن بپردازدعمران وآبادی عمران معیارهاواهداف تصمیم گیری51-نخست او را به تقوا وترس از خداوند، ایثار و فداکاری در راه اطاعتش. .. فرمان می دهد. تقوا وترس از خداوند تقوا معیارهاواهداف تصمیم گیری61-ومتابعت از آن چه در کتاب خدا(قرآن) به آن امر شده است، فرمان می دهد...متابعت از قرآن تقوا معیارهاواهداف تصمیم گیری71-به او فرمان می دهد که آیین خدا را با قلب، دست وزبان یاری کندچرا که خداوند متکفّل یاری کسی شده که او را یاری نماید.یاری خدا(امر به معروف ونهی از منکر،جهاد،انفاق،ایمان) تقوا معیارهاواهداف تصمیم گیری81-ونیز به او فرمان می دهد که خواسته های نابه جای خود را در هم بشکندو...خویشتن داری جلوگیری از هوای نفس مرحله ارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حل91-زیرا نفس امّاره همواره انسان را به بدی وادار می کند. .. مگر این که رحمت الهی شامل حال او شود.نفس اماره جلوگیری از هوای نفس مرحله ارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حل101-بنابراین باید محبوبترین ذخیره در پیش تو، عمل صالح باشد.عمل صالح تقوا معیارها واهداف تصمیم گیری111-زمام هوا و هوس خویش را در دست گیر.خویشتن داری جلوگیری از هوای نفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل121-وآن چه برایت حلال نیست نسبت به خود بخل روا دار،...خویشتن داری جلوگیری از هوای نفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل131-بدان! افراد شایسته را با آن چه خداوند برزبان بندگانش دربارۀ آن ها جاری می سازد می توان شناخت،...زبان بندگانشناسایی منبع اطلاعاتشناخت مسأله142-قلب خویش را نسبت به ملّت خود مملوّ از رحمت و محبّت و لطف کنرحمت ومحبّتمحبّتمعیارها واهداف تصمیم گیری152-وهم چون حیوان درنده ای مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری! انصاف عدالت معیارها واهداف تصمیم گیری162-... در این موارد از عفو وگذشت خود آن مقدار به آنها عطاکن، که دوست داری خداوند از چشم پوشی و عفوش به تو عنایت کند.عفو و گذشت تقوا معیارها واهداف تصمیم گیری172-هرگز از عفو و بخششی که نموده ای پشیمان مباش و...عدم پشیمانی صلابت و استواری در امور مرحله بعد از اجرای تصمیمات182-وهیچ گاه از کیفری که نموده ای به خود مبال.به خود نبالیدن تواضع مرحله بعد از اجرای تصمیمات192-ونیز هرگز نسبت به کار خشم آلودی که پیش می آید و راه چاره دارد سرعت به خرج مده.کارخشم آلود جلوگیری از هوای نفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل202-مگومن مأمورم و براوضاع مسلّطم، امر می کنم وباید اطاعت شود که...امرمی کنم تقوا معیارها واهداف تصمیم گیری212-آن گاه که در اثر موقعیت وقدرتی که در اختیار داری، کبر وعجب وخودپسندی در توپدیدآیاد، به عظمت ملک خداوند که مافوق توست. .. نظر افکن.یادخدا و پرهیز از غرور تقوا معیارها واهداف تصمیم گیری223-از همتایی در علوّ و بزرگی با خداوند برحذر باش! و از تشبّه به او در جبروتش خود را برکنار دار!...پرهیزازغرور تقوا معیارها واهداف تصمیم گیری233-نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود واز جانب افراد خاص خاندانت و. .. انصاف به خرج ده!انصاف عدالت معیارها واهداف تصمیم گیری243-وکسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگانش دشمن او خواهد بود.دوری از ستم عدالت معیارها واهداف تصمیم گیری254-باید محبوبترین کارها نزد تو اموری باشند که با حق وعدالت موافتر و... است.حق وعدالت عدالت معیارها واهداف تصمیم گیری264-باید محبوب ترین کارها تر وتواموری باشندکه... با رضایت عامّه مردم هماهنگ تراست.رضایت عامّه رضایت عامّه معیارها واهداف تصمیم گیری274-ولی پایه دین و... عموم ملّت هستند! بنابراین باید گوش تو به آن ها ومیلت با آنان باشد.عموم ملّت رضایت عامّه معیارها واهداف تصمیم گیری285-باید آنها که نسبت به مردم عیب جوترند از تو دورتر و نزدتو مبغوض تر باشند، زیرا... دوری از عیب جویان مخفی کردن عیوب پنهانی مردم(تقوا) معیارها واهداف تصمیم گیری295-درصدد مباش که عیب پنهانی آن ها را بدست آری، بلکه وظیفۀ توآن است که آن چه برایت ظاهر گشته اصلاح کنی و...عیوب پنهانیمخفی کردن عیوب پنهانی مردم(تقوا) معیارها و اهداف تصمیم گیری305-با برخورد خوب عقدۀ آن ها را کینه دارند بگشا واسباب هر دشمنی وعداوت را از خود قطع کن! قطع اسباب کینه و دشمنی تدبیر ودوراندیشی ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل315-واز آن چه برایت روشن نیست تغافل نما! تغافل تغافل در موارد مبهم ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل325-به تصدیق سخن چینان تعجیل مکن! عدم تصدیق سخن چینان تدبیر و دوراندیشیارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل336-بخیل را در مشورت خود دخالت مده! عدم مشورت با بخیل مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل346-ونیز با افراد ترسو مشورت نکن!عدم مشورت با ترسو مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل356-هم چنین حریص را به مشورت مگیر!عدم مشورت با حریص مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل366-کسی که با آن گناهکاران در کارها شرکت داشته نباید جزء صاحبان سرّ تو باشد،...صاحبان سرّ مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل376-از کسانی که از نظر فکرونفوذ اجتماعی کمتر از آن ها نیستند و... بنابراین آن ها را از خواصّ و دوستان خود وراز داران خویش قرار ده!رازداران مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل386-سپس از میان اینان افرادی که در گفتن حق از همه صریح تر و... مقدم دار، خواه موافق میل تو باشند یا نه،... درگفتن حق حریص تر مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل397-به اهل ورع وصدق و راستی بپیوند. پیوند با اهل ورع مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل407-وآنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حدّ از تو نکنندو... پرهیز از تمجید وستایش تقوامعیارها واهداف تصمیمات417-هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت مساوی باشند زیرا... هر کدام از این ها را مطابق کارش پاداش ده. پرهیزاز نگاه مساوی عدالت معیارها واهداف تصمیمات427-بدان که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به وفاداری رعیت بهتر از احسان به آن ها وتخفیف هزینه ها برآنان... نیستجلب اعتماد والی محبت معیارها واهداف تصمیمات437-سزاواراست به آنها که بیشتر مورد احسان تو قرار گرفته و در آزمون ها سرافرار شده اند خوشبین تر باشی وبه عکس... سرافرازی در آزمون ها تجربه وسابقهارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل447-هرگز سنّت پسندیده ای را که پیشوایان این امّت به آن عمل کرده اندو... نقض مکن،عدم نقض سنّت حفظ فرهنگ معیارها واهداف تصمیم گیری457-ونیز سنّت و روشی که به این سنّت های گذشته زیان وارد می سازد احداث منما که...سنّت های گذشته حفظ فرهنگ معیارها واهداف تصمیم گیری467-با دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین وبا حکما واندیشمندان نیز بسیار به بحث بپرداز،...گفتگو با دانشمندان مشورتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل478-ای مالک بدان! مردم از گروههای مختلف تشکیل یافته اند که هر کدام از این گروه ها جز بوسیلۀ دیگری اصلاح وتکمیل نمی شوندو...گروه های مختلف توجه به همۀ اجزاء جامعهشناخت مسأله488-سپس قشر پایین جامعه، نیازمندان واز کارافتادگان هستند که باید به آنها مساعدت وکمک نمود...قشر پایین جامعه محبت معیارها واهداف تصمیم گیری498-ونیز هریک از نیازمندان به مقدار اصلاح کارشان بروالی حق دارند وهرگز والی...ادای حق عدالت معیارها واهداف تصمیم گیری1-508-فرماندۀ سپاهت را کسی قرار ده که در پیش تونسبت به خدا و پیامبر وامام تو خیرخواه تر از همه وپاک دل تر وعاقل تر باشد. خیرخواه تر وپاکدلتر تقوا وعدالت معیارها واهداف تصمیم گیری1-518-آن گاه از آنان آن گونه تفقّد کن که پدرومادر از فرزندشان تفقّد ودلجویی می کنندتفقّد ودلجویی محبّت معیارها واهداف تصمیم گیری1-528-ونیز نباید لطف و محبّتی که بوسیله آن آنها را نیرو می بخشی و در نظر تو بزرگ آید.بزرگ آید دوری از منّت گذاری بعداز اجرای تصمیم1-538-ونیز نباید لطف و محبّتی که بابررسی وضع آن ها می نمایی هر چند اندک باشد، خرد وحقیر بشماری، زیرا... فردوحقیر عدم تصغیر امور بعداز اجرای تصمیم1-548-هرگز از بررسی جزئیات امور آن ها به خاطر انجام کارهای بزرگ ایشان چشم مپوش! بررسی جزئیات امورتوجه با امور جزئی اثربخش ارزیابی راه حلهاو انتخاب یک راه حل1-558-برگزیده ترین فرماندهان لشکر تو باید کسانی باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه مواسات کنندو... مواسات کنند عدالت وتقوا معیارها واهداف1-568- محبّت و مهربانی تو نسبت به آنان قلب هایشان را به تو متوجه می سازد...محبت ومهربانی محبّت معیارها واهداف1-578-بدان برترین چیزی که موجب روشنایی چشم زمامداران می شود، برقراری عدالت در همۀ بلاد وآشکار شدن علاقه رعایا نسبت به آنهاستبرقراری عدالت عدالت معیارها واهداف1-588-مشکلاتی که در احکام برایت پیش می آید واموری که برتو مشتبه می شود به خدا و پیامبرش ارجاع ده...ارجاع به خداو پیامبرپیروی از قرآن وسنتارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-598-سپس از میان مردم، برترین فرد، در نزد خود را برای قضاوت برگزین.برترین فرد بهترین گزینهارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-608-از کسانی که مراجعه ی فراوان، آن ها را در تنگنا قرار ندهد.مراجعۀ فراوان شرح صدر شناخت مسأله2-618-و برخورد مخالفان را با یکدیگر او را به خشم و کج خلقی واندارد.خشم وکج خلقی شرح صدر شناخت مسأله2-628-در اشتباهاتش پافشاری نکندپافشاری غلبه برهوای نفس( دام تعهدات پیشین)ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-638-وبازگشت به حق، هنگامیکه برای آنها روشن شد، برآنها سخت نباشد.بازگشت به حقدوری از تعصّب بعداز اجرای تصمیم2-648-طمع را از دل بیرون کرده، طمع غلبه برهوای نقسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-658-... و در فهم مطالب به اندک تحقیق بدون بررسی لازم اکتفا نکند. فهم مطالب جست و جو وبررسیشناخت مسأله2-668- از کسانی که در شبهات از همه محتاط تر و در یافتن وتمسّک به حجّت و دلیل از همه مصرتر باشد. محتاط تر تمسّک به حجت ودلیل مرحله شناخت مسأله2-678- با مراجعه مکرّر شکایت کنندگان کمتر خسته شودو...مراجعه مکرّر شرح صدر مرحله شناخت مسأله2-688- ودر کشف امور شکیباتر و... شکیباتر شرح صدر مرحله شناخت مسأله2-698-وبه هنگام آشکار شدن حق در فصل خصومت از همه قاطع تر باشد.قاطع تر صلابت واستواری در امور مرحله اجرای تصمیمات2-708- از کسانی که ستایش فراوان،آن ها را فریب ندهد...ستایش فراوانغلبه برهوای نفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-718-وتمجیدهای بسیار، آنان را متمایل به جانب مدح کننده نسازد؛تمجیدهای بسیاردام ظاهر نگریارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-728-آن گاه با جدیّت هر چه بیشتر قضاوت های قاضی خویش را بررسی کن و...بررسی کنکنترل وبررسی اجرای تصمیمات2-738-و در بذل و بخشش به او سفرۀ سخاوتت را بگستر، آن چنان که نیازمندیش از بین برود و...بذل وبخشش رفاه معیارها واهداف تصمیمات2-748-سپس در کارهای کارمندانت بنگر! وآن ها را با آزمایش وامتحان به کار وادار!آزمایش وامتحانکنترل وبررسی اجرای تصمیمات2-758-واز روی میل واستبداد آن ها را به کاری واندار،...میل واستبدادپرهیز از خود رأیی و استبداد(غلبه برهوای نفس)ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-768-واز میان آن ها افرادی که با تجربه تر وپاک تر و پیشگام تر در اسلامند برگزینباتجربه وپاک تر سابقه وتجربهارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل2-778- سپس حقوق کافی به آن ها بده...حقوق کافی رفاه معیارها واهداف تصمیمات3-8 78-سپس با فرستادن مأموران مخفی، راستگو و باوفا، کارهای آنان را زیر نظر بگیر!زیر نظر گرفتنکنترل ونظارت اجرای تصمیمات3-8 79-اگریکی از آنها دست به خیانت زد وماموران سرّی تو متفّقاً چنین گزارشی را دادند، به همین مقدار از شهادت قناعت کن و...مأموران سرّی جمع آوری اطلاعات از چندمجرا شناخت مسأله4-8 80-خراج ومالیات را دقیقاً زیر نظر بگیر! به گونه ای که صلاح مالیات دهندگان باشد... صلاح مالیات دهندگان رفاه امتمعیارها واهداف تصمیمات4-8 81-باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری خراج باشد،...آبادی زمین عمرانمعیارهاو اهداف تصمیمات4-8 82-اگر رعایا از سنگینی مالیات ویا رسیدن آنان،. .. به تو شکایت آورند؛ مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده و...تخفیف درمالیات رفاه معیارهاو اهداف تصمیمات4-8 83-زیراکه آن ذخیره و گنجینه ای است که آن ها بالاخره آن را در عمران وآبادی کشورت بکار می بندند و...ذخیره وگنجینه عمران معیارها واهداف تصمیمات4-8 84-ودر گسترش عدالت از ناحیه تو با خرسندی سخن میگویند.گسترش عدالت عدالت معیارها واهداف تصمیمات4-8 85-ونیز می توانی با این عمل که آن ها را به عدالت ومهربانی عادت داده ای، به آنان مطمئن باشی؛...اطمینان به رعیتوفاداری رعیت معیارها واهداف تصمیمات5-8 86-چراکه مردان زرنگ طریقۀ جلب نظر وخوش بینی زمامداران را با ظاهرسازی وتظاهر به خوش خدمتی خوب می دانند.ظاهرسازیعدم ظاهر نگریارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل5-8 87- سپس در انتخاب این منشیان هرگز به فراست وخوش بینی وخوش گمانی خود تکیه مکن،... فراست وخوش بینیدوری از خوش بینیارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل5-8 88- بلکه آنها را از طریق پست هایی که برای حکومت های صالح پیش از تو داشته اند بیازمای.حکومت های صالح پیش ازتو تجربه وسابقهارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل5-8 89- بنابراین برکسانی اعتمادکن که در میان مردم خوش سابقه تر و در امانتداری معروف ترندو... خوش سابقه معروف تجربه وسابقهارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل5-8 90- وبه خوبی باید بدانی هر عیبی در منشیان تویافت شود-که تو از آن بی خبر باشی –شخصاً مسئول آن خواهی بود! مسئول آن خواهی بود مسئولیت پذیری اجرای تصمیمات5-8 91- اما باید از وضع آنان، چه آنها که در مرکز فرمانداری تو زندگی می کنندوچه آن ها که... جستجو وبازرسی کنی؛... جست وجو و بازرسیکنترل وبررسی اجرای تصمیمات5-8 92- از مناطقی که عموم مردم با آن سروکار ندارند وجرأت رفتن به آن سامان را نمی کنند توجه داشته باش...توجه داشته باش توجه به همۀ اجزاء جامعه مرحله شناخت مسأله6-8 93- و در این توصیه بین بازرگانان که در شهر و یا ده هستند،. .. تفاوت مگذار!تفاوت مگذار عدالت معیارها واهداف7-8 94-بنابراین هرگز نباید سرمستی زمامداری تو را به خود مشغول سازد سرمستی زمامداری تقوا(تواضع) معیارها واهداف7-8 95-چراکه هرگز به خاطر کارهای فراوان ومهمی که انجام می دهی از انجام نشدن کارهای کوچک معذور نیستیمعذور نیستی انجام امور جزئی و اثربخش مرحله اجرای تصمیمات7-8 96-در امور آن ها که به تو دسترسی ندارند ومردم به دیدۀ تحقیر به آن ها می نگرند، بررسی کن و...بررسی کن جستجو و بررسی شناخت مسأله7-8 97- سپس با آن گروه طوری رفتار کن که به هنگام ملاقات پروردگار عذرت پذیرفته باشد،... عذرت پذیرفته باشد تقوا معیارها واهداف تصمیمات7-8 98-دربارۀ یتیمان وپیران از کارافتاده که هیچ راه چاره ای ندارندو... بررسی کن؛بررسی کن جستجو و بررسی شناخت مسأله7-8 99-برای مراجعان خود وقتی مقرّر کن که به نیاز آن ها شخصاً رسیدگی کن! شخصاً رسیدگی کن مسئولیت پذیری اجرای تصمیمات7-8 100-وبه خاطر خداوندی که تو را آفریده تواضع کن و...تواضع کن تواضع(تقوا) اجرای تصمیمات7-8 101- سپس خشونت و کندی آن ها را در سخن تحمل کن، در مورد آنها هیچ گونه محدودیت واستکبار، روا مدار!تحمل کن صبروتحمل اجرای تصمیمات7-8 102- آن چه می بخشی به گونه ای ببخش که گوارا باشد بی منّت و بی خشونتبی منّت و بی خشونت دوری از منّت گذاری بعداز اجرای تصمیمات7-8 103-وخودداری از بخشش را با لطف و معذرت خواهی توأم کن!لطف و معذرت خواهی تواضع(تقوا) بعداز اجرای تصمیمات9 104-بدان قسمتی از کارهاست که شخصاً باید آنها را انجام دهی، ونباید به دیگران واگذار کنی،...شخصاً انجام دهی مسئولیت پذیری مرحلۀ اجرای تصمیمات9 105- نمازی بخوان همچون نمازی که ناتوان ترین آن ها می خواند ونسبت به مؤمنان رحیم ومهربان باش! رحیم ومهربان محبتمعیارها واهداف9 106- بنابراین از بدنت شب و روز در اختیار فرمان خدا بگذار! در اختیار خدا بگذار تقوا معیارها واهداف9 107-وآن چه موجب تقرب تو به خداوند می شود. تقرب تقوا معیارها و اهداف9 108- باید بهترین اوقات وبهترین ساعات عمرت را برای خلوت با خدا قرار دهی!خلوت باخدا تقوا معیارها واهداف9 109- هر چنداگر نیّت خالص داشته باشی وامور رعایا روبه راه شود همه ی کارهایت عبادت وبرای خدا است.نیت خالصتقوامعیارها واهداف9 110- هیچ گاه خود را زمانی طولانی از رعیت پنهان مدار!...پنهان مدار حضورداشتنشناخت مسأله9 111-واین چهره پنهان داشتن زمامداران،آگاهی آن ها را از مسائل نهانی قطع می کند...چهره پنهان داشتن حضورداشتنشناخت مسأله9 112- چراکه زمامدار به هر حال بشراست واموری که از او پنهان است نمی داند.پنهان است حضورداشتنشناخت مسأله10113- ودر این باره صابر باش و به حساب خدا بگذار!صابرباش شرح صدر مرحله اجرای تصمیمات10114- وسنگینی این راه را به خاطر سرانجام ستوده ی آن تحمّل کن. تحمل کن شرح صدر مرحله اجرای تصمیمات10115- وهرگاه رعایا نسبت به تو گمان بدببرند، افشاگری کن!افشاگری کن صراحت ارزیابی راه حلها و انتخاب یک راه حل10116- وعذر خویش را در مورد آن چه موجب بدبینی شده آشکارا به آنان در میان گذار و...آشکارا صراحت ارزیابی راه حلها و انتخاب یک راه حل10117- وبا صراحت بدبینی آن ها را از خود برطرف ساز، چه این که این گونه صراحت،...صراحت صراحتارزیابی راه حلها و انتخاب یک راه حل11118- هرگز صلحی را که از جانب دشمن پیشنهاد می شود ورضای خدا در آن است ردّ مکن؛که...صلح رفاه مردم معیارها واهداف11 119-امّا زنهار!زنهار! سخت از دشمن پس از بستن پیمان صلح برحذر باش!برحذرباش تدبیرارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل11 120-چراکه گاهی دشمن نزدیک می شود که غافلگیر بسازد، بنابراین دوراندیشی را بکار گیر ودر این موارد روح خوش بینی را کنار بگذاردوراندیشی تدبیر ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل11 121-اگر پیمانی بین تو ودشمنت بسته شد ویا تعهد پناه دادن را به او دادی، جامه وفا را برعهدخویش بپوشان وتعهدات خود را محترم بشمار!جامه وفا وفای به عهدارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل11 122-...بنابراین هرگز پیمان شکنی مکن و در عهدخود خیانت روا مدار و دشمنت را مفریب.پیمان شکنی وفای به عهدارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل11 123-...بنابرین فساد، خیانت وفریب، در عهد وپیمان راه ندارد.خیانت وفریبدوری از خیانت و فریب کاریارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل11 124-هرگز پیمانی را مبند که در تعبیرات آن،جای گفت و گو باقی بماند وبعد از تأکید وعبارات محکم، عبارات سست وقابل توجیه به کار مبر که اثرآن راخنثی می کند. عبارات سست وقابل توجیه تدبیر ودوراندیشیارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل11 125-هرگز نباید... برای فسخ پیمان ها از راه ناحق اقدام کنی؛...از راه ناحقدوری از خیانت وفریبکاریارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حل11 126-زیرا شکیبایی تو در تنگنای پیمان ها... بهتر است از پیمان شکنی وخیانتی که از مجازات آن می ترسی. ..شکیباییوفای به عهدارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حل1-12127-زنهار! از ریختن خون ناحق بپرهیز؛...خون ناحقعدالتمعیارها واهداف1-12128-مبادا غرور وزمامداری مانع از آن شود که حق اولیاء مقتول را بپردازی و...حق اولیاء مقتولعدالت، تقوامعیارها واهداف1-12 129-خویشتن را از خودپسندی برکناردار ونسبت به نقاط قوّت خویش خودبین مباشخودپسندی تقوامعیارها واهداف تصمیمات2-12 130-مبادا تملق را دوست بداری که آن مطمئن ترین فرصت برای شیطان است،تا...تملّق تقوامعیارها واهداف تصمیمات2-12 131- از منّت بررعیت به هنگام احسان، بپرهیزو...منّت دوری از منّت گذاریبعداز اجرای تصمیمات3-12 132-وبیش از آن چه انجام داده ای کار خود را بزرگ مشمار و...بزرگ مشمار دوری از منّت گذاری بعداز اجرای تصمیمات3-12 133-واز این که به آن ها وعده دهی و سپس تخلّف کنی برحذر باش.خلف وعده وفای به عهد مرحله اجرای تصمیمات4-12 134- از عجله در مورد کارهایی که وقتشان نرسیده یا... برحذر باش!پرهیز از عجله برنامه ریزی مرحله اجرای تصمیمات4-12 135- از سستی در کارهایی که امکان عمل آن فراهم شده. .. برحذر باشپرهیز از سستی برنامه ریزی مرحله اجرای تصمیمات4-12 136-از لجاجت در اموری که مبهم است. .. برحذر باش!عدم لجاجت برنامه ریزی مرحله اجرای تصمیمات4-12 137-از سستی در کارها هنگامی که واضح و روشن است برحذرباش.پرهیز از سستی برنامه ریزی مرحله اجرای تصمیمات4-12 138- وهر امری را در جای خویش وهرکاری را به موقع انجام ده.انجام به موقع برنامه ریزی مرحله اجرای تصمیمات4-12 139-از امتیاز خواهی برای خود در آن چه مردم در آن مساوی هستند بپرهیزو...امتیاز خواهی عدالت معیار واهداف تصمیمات4-12 140-واز تغافل از آن چه مربوط به تو است وبرای همه روشن است برحذر باش...عدم تغافلصراحت(تدبیر)ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل4-12 141-باد دماغت را فروبنشان، حدّت وشدت و قدرت دست وتیزی زبانت را در اختیار خودگیر! حدّت و شدّت و قدرت تسلّط برنفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 142- مخصوصاً توجه به زبانت داشته باش که سخنی بدون فکر نگویی و...توجه به زبان تفکر وتدبیرارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 143- ونیز در بکار بستن قدرت تأخیرانداز تا خشمت فرو نشیند ومالک خویشتن گردی مالک خویشتن گردی غلبه برهوای نفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 144- هرگز حاکم برخویشتن نخواهی بود جزاین که فراوان به یاد قیامت و بازگشت به سوی پروردگار باشی!یاد قیامت غلبه برهوای نفسارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 145- برتو واجب است که همواره به یاد حکومت های عادلانه پیش از خود باشی،... حکومت های عادلانهپیروی از سنّت اولیاءارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 146- هم چنین توجه خود را بر روش های خوب یا اثری که از پیامبران رسیده و...معطوف دار،روش های خوبپیروی از سنّت اولیاءارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 147- یا فریضه ای که در کتاب خداوند آمده معطوف دار،... فریضه پیروی از قرآنارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 148-به خطوطی از حکومت که در روش من مشاهده کرده ای اقتداکن. خطوطی از حکومت مولاپیروی از سنّت اولیاءارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 149- وبرای پیروی از این عهدنامه که با آن حجت خود را برتوتمام ساخته ام تلاش و کوشش نما! پیروی از عهدنامهپیروی از سنّت اولیاءارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل12-5 150- من ازخداوند بزرگ. .. مسألت دارم که: من وتو را موفق دارد تا رضای او را جلب نماییم و...مسألت دارم توکل ودرخواست مرحلۀ بعداز اجرای تصمیمات 1-8-4- تصمیم گیری در اینجا لازم است قبل از ارائه نمودار محوری فرآیند تصمیم گیری، توضیحات مختصری در مورد واژه ی تصمیم گیری ارائه شود. تصمیم گیری به عنوان یک فعالیت حل مشکل در نظر گرفته می شود که با رسیدن به یک راه حل رضایت بخش خاتمه می یابد. بنابراین تصمیم گیری، یک فرآیند استدلالی یا عاطفی است که می تواند منطقی یا غیر منطقی باشد. می تواند مبتنی بر مفروضات صریح یا فرضیات ضمنی باشد. تصمیمات به نظر می رسد غیر ارادی هستند و پس از تصمیم، ما وقت خود را صرف تجزیه و تحلیل هزینه ها و منافع این تصمیم می کنیم (kenji&shadlen ,2012 ,911-913). هربرت سايمون محققي است كه در رابطه با مفهوم و مكانيسم تصميم گيري مطالعات زيادي به عمل آورده است. از نظر او مديريت و تصميم گيري دو واژه هم معني و مترادف مي باشند. علاوه بر سايمون، گروه ديگري از صاحبنظران نيز مديريت و تصميم گيري را يكي و هم معني تعريف كرده و مديريت را چيزي جز تصميمي گيري ندانسته اند و معتقدند كه كانون اصلي مديريت را تصميم گيري تشكيل مي دهد و انجام وظایفي چون برنامه ريزي، سازماندهي، و يا كنترل درواقع كاري جز تصميمي گيري در باره نحوه و چگونگي انجام اين فعاليت ها نيست. بقول دراكر، تاكيد مديريت آينده بر فراگرد تصميم گيري و درك اين فراگرد است (Dracker ,1987 ,142-145).از نظر اين دسته از محققين، اصل مديريت تصميم گيري است، زيرا به وسيله و توسط تصميم گيري مي باشد كه مدير تمامي وظایف خو د را به انجام مي رساند. براي نيل به هدف، تصميم گيري لازم است. و تصميم گير مي بايد از ميان استراتژي هاي موجود يكي را انتخاب كند و بكار گيرد. كيفيت و ماهيت اين استراتژي، ماهيت عوامل محيطي خارج از كنترل سازمان و قدرت رقبا و ماهيت و شدت رقابت آن ها باسازمان از جمله عواملي است كه موفقيت و يا عدم موفقيت تصميم گيرنده در نيل به هدف بستگي به آن دارد (سعادت، 1372، 15). كونتز معتقد است كه تصميم گيري، اصل و اساس برنامه ريزي را تشكيل مي دهد. زيرا بديهي است طرح، برنامه، سياست و خط مشي نمي تواند وجود داشته باشد مگر اينكه كسي، در جايي، تصميمي گرفته باشد. مدير معمولا تصميم گيري را وظيفه اصلي خود به شمارمي آورد، زيرا عملاً مشاهده مي نمايد كه بايد دائم به فكر اين باشد كه چه راهي را برگزيند و چه كاري را انجام دهد، چه كسي را مامور و مسئول چه كاري كند و كار كي، كجا، و چگونه انجام گيرد )سعادت،1372، 5). پنج گام در تحليل تصميم گيري عمومي وجود دارد كه به ترتيب عبارتند از: 1-شناسايي و تعريف مسئله 2-جستجو براي يافتن راه حل هاي احتمالي 3-بررسي نمودن عواقب ناشي از هر راه حل 4-انتخاب يكي از مدل هاي تصميم گيري 5-بكار بردن يكي از مدل هاي تصميم گيري و اتخاذ تصميم ((Render&Ralph, 1992, 596-597. برخي ديگر از دانشمندان مرحله ششمي را نيز به اين گام ها اضافه نموده اند كه همانا پي گيري بازخوردهاي ناشي از نتايج نصميم مي باشد (.(Davis, 1985, 165-166 در کدگذاری اولیه از مقوله تصمیم گیری، با توجه به اینکه مقوله های برنامه ریزی، سازماندهی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت اموال عمومی و مدیریت ارتباطات واطلاعات در صفحات قبل کدگذاری شده اند، برای جلوگیری از دوباره کاری و تکرار داده ها در کدگذاری مقوله تصمیم گیری به این مقولات اشاره نشده است. هرچند که این مقولات، جزء وظایف مدیریت علوی به شمار می روند، در مرحله ی اجرای تصمیم گیری علوی نیز قرار می گیرند. به عبارتی مرحلۀ چهارم (مرحلۀ اجرا) فرآیند تصمیم گیری علوی شامل مقولات برنامه ریزی، سازماندهی و هماهنگی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت اموال عمومی و مدیریت ارتباطات و اطلاعات است. تک تک جملات عهدنامه، به نوعی جزء یکی از مقولات اصلی فرآیند تصمیم گیری علوی قرار می گیرند.به عبارت دقیق تر هر جمله ی امام در یکی از پنج مرحله فرآیند تصمیم گیری علوی قرار می گیرد. وبه همین دلیل مقوله ی تصمیم گیری بسیار بیشتر از مقولات دیگراز گزاره ویا داده برخوردار است. ومی توان گفت مدیریت علوی همان فرآیند تصمیم گیری علوی است یعنی اگر فرآیند تصمیم گیری علوی به درستی اعمال شود، مدیریت علوی اعمال شده است. تنها تفاوت این دوفرآیند(مدیریت علوی و تصمیم گیری علوی) این است که در مدیریت علوی شرایط علّی و پیش زمینه هایی وجود دارد که تا آن ها بوجود نیاید مدیریت علوی نیز نمی تواند اعمال شود. این شرایط علّی عبارتنداز: مشروعیت قانونی ومقبولیت مردمی. مرحله اولجمع آوری اطلاعات و شناسایی مسألهمرحله دوممرحله سوممرحله چهارممرحله پنجم شناخت معیار ها و اهدافارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حلوظایف اجرااصول بعد ازاجرا 1-شناسایی منبع اطلاعات 1- تقوا 1- غلبه بر هوای نفس 1- وظایف اجرا 1- استواری در امور حضور در محل حادثه 2- عدالت 1- 1غلبه بر خشم وغضب 1-1 برنامه ریزی 2- به خود نبالیدن توجه به همه ی اجزا ی جامعه 3-رفاه 2- 1عدم حرص و طمع 2-1 سازمان دهی 3- عدم منت گذاری جست و جو و بررسی 4 – رضایت عامه 3- 1 عدم تعصب 3-1 مدیریت منابع انسانی 4- عدم تصغیر امور شرح صدر 5 – محبت 4-1 غلبه بر کبر و غرور 4-1 مدیریت اموال عمومی 5- دوری از تعصب جمع آوری اطلاعات 6- حفظ فرهنگ 5-1 غلبه بر استبداد و خود رأیی 5-1 مدیریت ارتباطات و اطلاعات 6- توکل از چند مجرا 7- عمران 2- مشورت 7- تمسک به حجت و دلیلئ 8- امنیت 3- عدم خیانت و فریب کاری 9 - اصلاح و رشد 4- پیروی از قرآن و سنت 2- اصول اجرا 5- تغافل در موارد مبهم 1-2 وفای به عهد 6- صداقت و صراحت 2-2 مسئولیت پذیری 7- عدم خوش بینی و ظاهر نگری 3-2 انجام امور جزیی و اثر بخش 8- پرهیز از عجله و سستی 4-2 پرهیز از عجله و سستی 9- توجه به امور جزیی و اثر بخش 5-2 انجام به موقع 10- تدبیر و دور اندیشی6-2 تواضع 11- وفای به عهد7-2 شرح صدر 12- توجه به تجربه و سابقه8-2 عدم لجاجت در امور مبهم شکل 12-4: فرایند تصمیم گیری علوی 13 - بهترین گزینه 9-2 کنترل و نظارت 9-4- مدیریت اسلامی چه اهدافی را دنبال می کند؟ جدول12-4:مقوله ی عمران گزارهمفهوم مقوله مقوله کلی1-... و به عمران و آبادی شهرها و روستاها و قریه های آن بپردازد. عمران و آبادی پیامد حکومت عمران4-8 2- باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری خراج باشد. آبادی زمین خراج عمران4-8 3- خراج جز با آبادانی بدست نمی آید.. آبادانی خراج عمران4-8 4- مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده و. . که موجب عمران سرزمین های تو وز ینت حکومت و ریاست تو خواهد بود تخفیف دهتخفیف درمالیات عمران4-8 5- چرا که گاهی برای تو گرفتاری هایی پیش می آید که باید بر آنها تکیه کنی و.. عمران و آبادی تحمل همه اینها را دارد. مسرور و شادمان نشاط عمران4-8 6-. .و تو نیز در این میان مسرور و شادمان خواهی بود مسرور و شادمان نشاط عمران 1- 9-4- عمران گزاره های متعددی در خصوص مقوله ی عمران و آبادانی وجود دارد. از مهترین آنها جملات ابتدای عهدنامه است که درآن عمران و آبادانی به عنوان یکی ازاهداف مدیریت و زمامداری اسلامی ذکر شده است. «این دستوری است که بنده ی خدا علی امیرمؤمنان به مالک بن حارث اشتر در فرمانش به او صادر فرموده است. و این فرمان را هنگامی نوشت که وی را زمامدار و والی کشور مصر قرار داد تا مالیات های آن سرزمین را جمع آوری کند.با دشمنان آن کشور بجنگد. به اصلاح اهل آن همّت گمارد و به عمران و آبادی شهرها، قصبات و قریه های آن بپردازد.» .«باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری مالیات باشد، زیرا که خراج جز با آبادانی بدست نمی اید.» «مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده و هرگز این تخفیف تو گران نیاید، زیرا که آن ذخیره و گنجینه ای است که آن ها بالاخره آن را در عمران و آبادی کشورت بکار می بندند و موجب عمران سرزمینهای تو و زینت حکومت و ریاست تو خواهد بود و...» بنابراین با توجّه به گزاره های موجود، مقوله ی عمران به عنوان یکی از اهداف مدل مدیریت علوی در نظر گرفته شده است. جمع آوری مالیات با در نظر گرفتن رفاه مالیات دهندگان نشاط نشاطجمع آوری بیشتر مالیاتوفاداری مردم به حکومتعمران شکل 13-4 : نمودار محوری عمران جدول13 -4: مقوله ی امنیت گزاره مفهوممقوله مقوله کلی1-... با دشمنان آن کشور بجنگد بجنگد پیامد حکومت امنیت28– اما سپاهیان با اذن پرودگار حافظان و پناهگاه رعیت. . و راه های امنیت اند. راههای امنیت سپاهیان امنیت310– هرگز صلحی را که از جانب دشمن پیشنهاد می شود و رضای خدا در آن است رد مکن که.. برای کشورت امنیت است صلحصلح امنیت48 – از طرفی برقراری سپاه به جز وسیله خراج مالیات اسلامی امکان پذیر نمی باشد، زیرا با خراج برای جهاد با دشمن تقویت می شوند مالیات اسلامی تقویت سپاه امنیت511- اما زنهار ! زنهار! سخت از دشمنت پس از بستن پیمان صلح برحذر باش!. . بنابراین دور اندیشی را بکار گیر و دور اندیشیتدبیر امنیت 2-9-4- امنیت با توجه به گزارۀ زیر: «این دستوری است که بنده ی خدا علی امیرمؤمنان به مالک بن حارث اشتر در فرمانش به او صادر فرموده است. واین فرمان را هنگامی نوشت که وی را زمامدار و والی کشور مصر قرار داد تا مالیات های آن سرزمین را جمع آوری کند. بادشمنان آن کشور بجنگد. به اصلاح اهل آن همّت گمارد و به عمران و آبادی شهرها، قصبات و قریه های آن بپردازد.» یکی دیگر از اهداف مدیریت اسلامی برقراری امنیت است. تا امنیت برقرار نباشد اهداف دیگر نیز محقق نخواهد شد. و همچنین یکی از مصارف مالیات، رفع نیاز مندیهای سپاهیان برای برقراری امنیت است. لذا این مقوله نسبت به دیگر اهداف از اهمیت بیشتری برخوردار است. در ذیل به چند نمونه از گزاره ها در باب مقوله امنیت اشاره شده است : «امّا زنهار! زنهار! سخت از دشمنت پس از بستن پیمان صلح بر حذر باش! چرا که دشمن گاهی نزدیک می شود که غافلگیر سازد، بنابراین دوراندیشی را بکار گیر و...» «هرگز صلحی را که از جانب دشمن پیشنهاد می شود و رضای خدا در آن است رد مکن؛ که در صلح برای سپاهت آسایش و تجدید نیرو، برای خودت آرامش از همّ وغم ها و برای کشورت امنیت است.» «اما سپاهیان با اذن پروردگار حافظان و پناهگاه رعیت، زینت زمامداران، عزت و شوکت دین و راههای امنیت اند. قوام رعیت جز به وسیله ی اینان ممکن نیست. از طرفی برقراری سپاه جز به وسیله مالیات اسلامی امکان پذیر نمی باشد.» مالیات اسلامیتدبیرتقویت سپاهپذیرفتن پیشنهاد صلحامنیت حکومت شکل 14-4 : نمودار محوری امنیت جدول 14-4 :مقوله ی هدایت و ارشاد 1-8 1- میدان امید سران سپاهت را توسعه بخش و پی در پی آنها را تشویق کن! و کارهای مهمی که انجام داده اند بر شمار زیرا یادآوری کارهای نیک آنها شجاعاتشان را به حرکت بیشتر وا می دارد و.. توسعه میدان امید ایجاد انگیزه هدایت و ارشاد3-8 2-. . و از روی میل و استبداد آنها را به کاری وا ندار...به کاری وا ندار انگیزه درونی هدایت و ارشاد3- و این فرمان را هنگامی نوشت که به اصلاح اهل آن همت گمارد و..اصلاح مردم پیامد حکومت هدایت و ارشاد47- به اهل ورع و صدق و راستی بپیوند و آنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حد از تو نکنند.. زیرا مدح و ستایش بیش از حد عجب و خودپسندی به بار می آورد و.. تربیت کن دوری از تملق هدایت و ارشاد55- باید آنها که نسبت به رعیت عیب جو ترند از تو دورتر و نزد تو مبغوض تر باشند زیرا مردم عیوبی دارند که والی درستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است.. مبغوض تر دوری از عیب جویی هدایت و ارشاد5 6- با برخورد خوب عقده آنها را که کینه دارند بگشا و اسباب هر دشمنی و عداوت را از خود قطع کن! و.. قطع اساب دشمنی برخورد خوب هدایتو ارشاد10 7-. .و هر گاه رعایا نسبت به تو گمان بد برند، افشاگری کن! و عذر خویش را در مورد آنچه موجب بدبینی شده آشکارا با آنان در میان بگذار چرا که اینگونه صراحت، موجب تربیت اخلاقی تو و ارفاق و ملاطفت برای رعیت است تربیت اخلاقی بیان صریح و آشکار هدایت و ارشاد1-8 8-. .زیرا همین لطف و محبت های کم، آنان را وادار به خیر خواهی و حسن ظن نسبت به تو می کند. خیرخواهی و حسن ظن محبت هدایت و ارشاد97- بدان که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به وفاداری رعیت بهتر از احسان به انها واحسان به آنها محبت هدایت و ارشاد107-. . و تخفیف هزنیه ها بر آنان تخفیف هزینه هاتخفیف در مالیات هدایت و ارشاد117 -. . و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارند نیست عدم اجبار وجود انگیزه درونی هدایت و ارشاد3-8 12- سپس حقوق کافی به آنها بده زیرا این کار آنها را در اصلاح خویش تقویت می کندو... حقوق کافی تأمین مالیهدایت و ارشاد3-8 13-سپس با فرستادن مأموران مخفی، راستگو و وفادار، کارهای آنها را زیر نظر بگیر!زیرا بازرسی مداوم وپنهانی سبب می شود که آنها به امانتداری ومدارا کردن به زیردستان ترغیب شوند. بازرسی مداوم کنترل مداوم و مخفیهدایت و ارشاد تحریک و تشویق وتشویق محبّتتخفیف در هزینه ها هاهاهزینه هاانگیزه واشتیاق درونی دوری از تملّقدوری از عیب جویی جویی جوییبرخورد خوببیان صریح وآشکارهدایت و ارشادکنترل مداوم شکل15-4 :نمودار محوری هدایت و ارشاد 3-9-4- هدایت و ارشاد: در همان بند اول عهدنامه، امام علی(ع)، اصلاح امور مردم را یکی از اهداف مدیریت و حکومت اسلامی بر می شمرند و در ادامه متن نیز با عبارات گوناگون این وظیفه مهم را یادآور می شوند. « و آنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حد از تو نکنند... زیرا مدح و ستایش بیش از حد عجب و خودپسندی به بار می آورد. » « و نیز هر یک از نیازمندان به مقدار اصلاح کارشان بر والی حق دارند. و هرگز والی از ادای آنچه خداوند او را ملزم به آن ساخته خارج نخواهد شد. » « پس حقوق کافی به آن ها بده زیرا این کار آن ها را در اصلاح خویش تقویت می کند و از خیانت در اموالی که زیر دست آن ها است بی نیاز می سازد. » بنابراین منظور از اصلاح امور مردم، اصلاح امور دینی و دنیوی مردم است. و امام علی(ع) بارها به این موضوع اشاره می کنند که افراد حکومت باید از لحاظ مادی و دنیوی تأمین باشند تا مقدمات لازم برای هدایت و رشد دینی و معنوی آن ها فراهم شود. جدول 15-4 :مقوله ی رفاه گزارهمفهوممقولهمقوله کلی11- هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به وفاداری رعیت بهتر از احسان به آنها و تخفیف هزینه ها بر آنان و.. جلب اعتماد والی وفاداری رعیت رفاه28- سپس قشر پایین جامعه نیازمندان و از کار افتادگان هستند که باید به آنها مساعدت و کمک نمود و.. قشر پایین جامعه کمک به نیازمندان رفاه1-8 3- برگزیده ترین فرماندهان لشکر تو باید کسانی باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه مواسات کنند... بطوریکه همه آنها به یک چیز بیاندیشند و آن جهاد با دشمن است. به یک چیز بیاندیشید حرکت در جهت هدف رفاه2-8 4- و در بذل به او سفره سخاوتت را بگسترآنچنان که نیازمندیش از بین برود و حاجت و نیازی به مردم پیدا نکند بذل و بخشش رعایت اصول اخلاقی رفاه4-8 5- خراج و مالیات را دقیقاً زیر نظر بگیر! بگونه ای که صلاح مالیات دهندگان باشدچراکه در بهبودی وضع مالیات و بهبودی حال مالیات دهندگان بهبودی حال دیگران نیز نهفته است. صلاح مالیات دهندگان تخفیف در مالیات رفاه6-8 6- مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده و هرگز این تخفیف بر تو گران نیابد، زیرا.. در عمران و آبادانی کشورت بکار می بندند. تخفیف در مالیات عمران و آبادانی رفاه4-8 7-. .و تو نیز در این میان مسرور و شادمان خواهی بود. مسرور و شادمان نشاط و شادی رفاه4-8 8-. . به علاوه تو می توانی با تقویت آنها از طریق توسعه ذخیره ای که برایشان نهاده ای اعتماد کنی اعتماد کنی وفاداری رعیت رفاه6-8 9- بنابراین از احتکار به شدت جلوگیری کن که..جلوگیری از احتکار رفاه7-8 10- خدا را ! خدا را! در مورد طبقه پایین آنها که راه چاره ندارند یعنی مستمندان و نیازمندان و تهیدستان و از کار افتادگان طبقه پایینکمک به نیازمندان رفاه7-8 11- درباره یتیمان و پیران از کار افتاده که هیچ راه چاره ای ندارندو.. بررسی کن یتیمان و پیران کمک به یتیمان و پیرانرفاه 4-9-4- رفاه امام علی (ع) اهداف مدیریت اسلامی را در گزاره ی زیر بیان فرموده اند: «این دستوری است که بندۀ خدا علی امیرمؤمنین به مالک بن حارث اشتردر فرمانش به او صادر فرموده است.و این فرمان را هنگامی نوشت که وی را زمامدار و والی کشور مصر قرار داد تا مالیات های آن سرزمین را جمع آوری کند. بادشمنان آن کشور بجنگد. به اصلاح اهل آن همّت گمارد و به عمران و آبادی شهرها، قصبات و قریه های آن بپردازد.» بنابراین به نظر می رسد یکی از اهداف مدیریت اسلامی، جمع آوری مالیات است. درصورتیکه بادقّت در متن عهدنامه درمی یابیم که جمع آوری مالیات برای مقاصد زیر صورت می گیرد: _ رفع نیازمندیهای سپاهیان برای برقراری امنیت. «اما سپاهیان با اذن پروردگار حافظان و پناهگاه رعیت، زینت زمامداران، عزت و شوکت دین و راههای امنیت اند. قوام رعیت جز به وسیله ی اینان ممکن نیست. از طرفی برقراری سپاه جز به وسیله مالیات اسلامی امکانپذیر نمی باشد.» _ تخصیص مالیات به گروههای مختلف جامعه. «برای هر کدام از این گروهها خداوند سهمی را مقرر داشته و در کتاب خدا یا سنت پیامبر که بصورت عهد درنزد ما محفوظ است این سهم را مشخص و معین ساخته است.» _ برای عمران وآبادانی شهرها. «باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از کوشش در جمع آوری مالیات باشد، زیرا که خراج جز با آبادانی بدست نمی اید.» و «مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده و هرگز این تخفیف تو گران نیاید.» _رفع نیازمندیهای تهیدستان و ازکارافتادگان، به منظورتأمین رفاه. «سپس قشر پایین جامعه ، نیازمندان و از کارافتادگان هستند که باید به آنها مساعدت و کمک نمود و برای هر کدام به خاطر خدا سهمی مقرر داشت.» و «هرگز دیگران به صلاح وآسایش نمی رسند، جز اینکه خراج دهندگان در صلاح و بهبودی بسر برند.» لذا با توجه به داده های بسیاری که مبیّن توجه وتأکید امام علی (ع)به رفاه مردم و رفع نیازمندیهای آنان است، و با توجه به اینکه تأمین رفاه مردم یکی از مصارف مالیات اسلامی است، این مقوله به عنوان یکی از اهداف مدل مدیریت علوی برگزیده شده است. کمک به نیازمندانکمک به یتیمان وسالخوردگانتخفیف در مالیاتجلوگیری از احتکارحقوق ودستمزد کافیرفاهتمرکز روی هدف نشاطرعایت اصول اخلاقی (جلوگیری از رشوه و دزدی و...) عمران و آبادانیوفاداری رعیت شکل16-4: نمودار محوری رفاه 10-4- مقوله های زمینه ای تأثیر گذار بر مدیریت اسلامی کدامند؟ جدول شماره16-4: مقوله دلبستگی اعضای سازمان گزارهمفهوممقوله فرعیمقوله اصلی12- قلب خویش را نسبت به ملت خود مملو از رحمت و لطف کن و همچون حیوان درنده ای نسبت به آنان مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری!مملو از رحمت و لطفمحبت دلبستگی اعضاء سازمان22-. .. زیرا آنها دو گروه بیشتر نیستند یا برادران دینی تواند؛ یا انسان هایی همچون تو... برادران دینیمحبت دلبستگی اعضاء سازمان32- در این موارد از عفو و گذشت خود آن مقدار به آنها عطا کن، که دوست داری خداوند از چشم پوشی و عفوش به تو عنایت کند. عفو و گذشت عفو و گذشت دلبستگی اعضاء سازمان43- نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود از جانب خودافراد خاص خاندانت و. .. انصاف به خرج ده!انصاف به خرج دهعدالت دلبستگی اعضاء سازمان55-. .. زیرا مردم عیوبی دارند که والی درستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است. ستر و پوشاندن عیوب عیب پوشانی دلبستگی اعضاء سازمان64-. .. ولی پایه دین و جمعیت مسلمانان و ذخیرۀ دفاع از دشمنان تنها«عموم ملت» هستند! بنابراین باید گوش تو به آنها و میلت با آنان باشد. عموم ملترضایت عامه دلبستگی اعضاءسازمان75- با برخورد خوب عقدۀ آنها را که کنیه دارند بگشا و اسباب هر دشمنی و عداوت را از خود قطع کن! برخورد خوب قطع اسباب کنیه و دشمنی دلبستگی اعضاء سازمان86- از کسانی که از نظر فکر و نفوذ اجتماعی کمتر از آن ها نیستند و در مقابل،با ر گناهان آنها را بر دوش ندارند،... این افراد هزینه شان بر تو سبکتر؛همکاریشان با تو بهتر؛ محبتشان با تو بیشتر و انس و الفتشان با بیگانگان کمتر است. بنابراین آنها را از خواص و دوستان خود و راز داران خویش قرار ده!خواص و دوستان گزینش بر مبنای هنجارهای سازمان دلبستگی اعضاء سازمان97- به اهل ورع و صدق و راستی بپیوند. اهل ورع و صدق برقراری ارتباط با انسان های صالح دلبستگی اعضاء سازمان107- هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی، به وفاداری رعیت، بهتر از احسان به آنها...جلب اعتماد والیمحبت دلبستگی اعضاء سازمان117- و تخفیف هزینه ها بر آنان تخفیف هزینه ها کم هزینه بودن عضویت در سازمان دلبستگی اعضاء سازمان127– و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارد نیست.عدم اجبار به کار رضایت از شغل دلبستگی اعضاء سازمان137- هرگز سنت پسندیده ای را که پیشوایان این امت به ان عمل کرده، و ملت اسلام به آن عمل کرده، و ملت اسلام به آن انس و الفت گرفته، نقض مکن، سنت پسندیده حفظ هنجارهادلبستگی اعضاءسازمان147- با دانشمندان زیاد به گفت وگو بنشین و با حکما و اندیشمندان نیز بسیار به بحث بپرداز... به گفت وگو بنشین بحث و گفت وگو دلبستگی اعضاء سازمان158- ای مالک بدن ! مردم از گروه های مختلف تشکیل یافته اند که هر کدام جز بوسیلة دیگری اصلاح و تکمیل نمی شوند و... اصلاح و تکمیلوابستگی دو جانبه بین واحد های سازمان دلبستگی اعضاء سازمان5-8 16-. . و نامه های سری و طرح های مخفی خود را در اختیار کسی بگذار که دارای اساسی ترین اصول اخلاقی باشد. اساسی ترین اصول اخلاقی گزینش بر مبنای هنجارهای سازمان دلبستگی اعضاءسازمان1710– و هر گاه رعایا نسبت به تو گمان بد ببرند، افشاگری کن! افشا گری کن صراحت و صداقت دلبستگی اعضاءسازمان189- هیچ گاه خود را زمانی طولانی از رعیت پنهان مدار! پنهان مدار دور نبودن از اعضاء دلبستگی اعضاء سازمان192– مگو من مأمورم و بر اوضاع مسلطم، امر می کنم و باید اطاعت شود که این موجب دخول فساد در قلب و. .. تغییر و تحول در قدرت است. تغییر و تحول در قدرت دوری از غرور و تکبر دلبستگی اعضاء سازمان205- با برخورد خوب عقدة آن ها را که کینه دارند بگشا و اسباب هر دشمنی و عداوت را از خود قطع کن! برخورد خوب برخورد خوبدلبستگی اعضای سازمان216- بخیل را در مشورت خود دخالت مده!زیرا...مشورتمشورتدلبستگی اعضای سازمان227- و آنان را طوری تربیت کن که ستایش بی حد از تو نکند... زیرا مدح و ستایش بیش از حد، عجب و خود پسندی به بار می آورد. ستایش بی حد دوری از تملقدلبستگی اعضای سازمان1-8 23- هرگز نباید چیزی را که بوسیلة آن، آن ها را نیرو می بخشی در نظر تو بزرگ آید. در نظر تو بزرگ آید عدم منت گذاریدلبستگی اعضای سازمان1-8 24- و نیز نباید لطف و محبتی که با بررسی وضع آن ها می نمایی هر چند اندک باشد، خرد و حقیر بشماری، زیرا همین لطف و. .. لطف و محبتمحبتدلبستگی اعضای سازمان1-8 25- برگزیده ترین فرماندهان لشکر تو باید کسانی باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه مواسات کنند . .. بحدی که هم نفرات سربازان و هم کسانی که تحت تکفل آنها هستند اداره شوند. بیش از همه مواسات کنند کل نگریدلبستگی اعضای سازمان1-8 26- به طوری که همۀ آن ها تنها به یک چیز بیاندیشندو آن. .. به یک چیز بیاندیشد تمرکز روی هدفدلبستگی اعضای سازمان1-8 27- میدان امید سران سپاهان را توسعه بخش و پی در پی آن ها را تشویق کن!... تشویق ترغیب اعضاءدلبستگی اعضای سازمان1-8 28- سپس باید زحمات هر کدام از آن ها را به دقت بدانی و. ..زحمات هر کدام قدر دانی از زحمات اعضاءدلبستگی اعضای سازمان1-8 29- شرافت و آبروی کسی موجب نشود که کار کوچکش را بزرگ بشماری و هم چنین حقارت و کوچکی کسی موجب نگردد که خدمت پر ارجش را کوچک به حساب آوری. شرافت و آبروی کسی برخورد عادلانهدلبستگی اعضای سازمان1-8 30- و از میان آنان افرادی که با تجربه تر و پاک تر و پیشگام تر در اسلامند برگزین ؛زیرا...با تجربه تر و پاک تر و پیشگامتر مقدم داشتن افراد خوش سابقهدلبستگی اعضای سازمان1-8 31- اگر یکی از آن ها دست به خیانت زد و مأموران سری تو متفقاً چنین گزارشی را دادند، به همین مقدار از شهادت قناعت کن. و او را زیر تازیانة کیفر بگیر! زیر تازیانه کیفر بگیر تنبیه و مجازاتدلبستگی اعضای سازمان5-12 32- من از خداوند بزرگ. .. مسألت دارم که : من و تو را موفق دارد تا رضای او را جلب نماییم. من و تو را کل نگریدلبستگی اعضای سازمان339- بدان قسمتی از کارها است که شخصاً باید انجام دهی، و نباید به دیگران واگذار کنی:... شخصاً انجام دهی. مسئولیت پذیریدلبستگی اعضای سازمان 1-10-4- دلبستگی اعضای سازمان همان طور که در این گزاره ها مشاهده می شود، همة این مقوله ها مانند محبت، عدالت، عفو و گذشت و رضایت از شغل و. .. مقوله هایی هستند که به نوعی موجب آمدن وحدت و انسجام افراد سازمان می شود که در این پژوهش، این مقوله کلی میزان دلبستگی اعضای سازمان نامیده شده است. مقوله های فرعی وابستگی دو جانبه بین واحد های سازمان و تمرکز روی هدف و کل نگری نشان دهنده ی تفکر سیستمی در مدیریت امام علی(ع) می باشد و به وجود آمدن این نوع تفکر خود موجب دلبستگی بیشتر اعضای سازمان به یکدیگر می شود. میزان دلبستگی اعضای سازمان یکی از مقوله های اصلی است که بر راهبردها و میزان دستیابی به اهداف تأثیر گذار است. این موضوع برهمگان واضح و مبرهن است که هر قدر میزان دلبستگی اعضای سازمان به یکدیگر بیشتر باشد و خود را جزئی از یک کل قلمداد کنند، میزان سینرژی سازمان افزایش می یابد. سینرژی که یکی از خصوصیات سیستم های باز است، به معنی تشریک مساعی واحد های سازمان در جهت تولید محصول و یا ارائه خدمات است. که بازده سازمان با همکاری واحد ها نسبت به جمع بازده تک تک واحد های سازمان در صورت عملکرد مستقل و جداگانه، بیش تر است. در ذیل چندین گزاره که عوامل بوجود آورنده وحدت و انسجام اعضای سازمان را معرفی می کند، آورده شده است. «بدان که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی، به وفاداری رعیت، بهتر از احسان به آنها و تخفیف هزینه ها برآنان و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارند نیست، در این راه آن قدر بکوش تا به وفاداری آنان خوشبین شوی و بر آنان اعتماد کنی... » «برگزیده ترین فرماندهان لشکر تو باید کسانی باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه مواسات کنند. و از امکانات خود بیشتر به آنان کمک نمایند... به طوری که همه آن ها تنها به یک چیز بیاندیشند و...» «هیچ گاه خود را زمانی طولانی از رعیت پنهان مدار! چرا که دور بودن زمامدار از چشم رعایا خود موجب نوعی محدودیت وبی اطلاعی نسبت به امور مملکت است و. ..» جدول 17-4 :مقوله ی میزان وفاداری مردم گزارهمفهوممقوله فرعیمقوله اصلی17- بدان که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی، به وفاداری رعیت، بهتر از احسان به آنهاجلب اعتماد والی احسان به مردم وفاداری رعیت27-... و تخفیف هزینه ها بر آنان و و تخفیف هزینه ها تخفیف هزینه ها وفاداری رعیت37- و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارد نیست،عدم اجبارشان رضایت از شغل وفاداری رعیت47- در این راه آنقدر بکوش تا به وفاداری آنان خوش بین شوی و بر آنان اعتماد کنی...خوش بین شوی اعتماد به مردم وفاداری رعیت57- که این خوش بینی بار رنج فراوانی را از دوشت بر می دارد.خوش بینی آسایش دولت وفاداری رعیت67- سزاوار است به آن ها که بیشتر مورد احسان تو قرار گرفته اند... مورد احسان تو بوده اند.محبت وفاداری رعیت77- و در آزمون ها سر افراز شده اند خوشبین تر باشی سر افراز شده اند سابقه نیک افراد در ترد والی وفاداری رعیت1-8 8-. .. زیرا همین لطف و محبت های کم، آنان را وادار به خیر خواهی و حسن ظن نسبت به تو می کند. لطف و محبت های کممحبت وفاداری رعیت1-8 9-... زیرا همین الطاف و محبت های جزئی جایی برای خود دارد که از ان بهره برداری می کنند و... الطاف و محبت های جزئیمحبت وفاداری رعیت4- 8 10- به علاوه تو می توانی با تقویت آنها از طریق توسعه ذخیره ای که برایشان نهاده ای اعتماد کنی توسعه ذخیره محبت و عدالت وفاداری رعیت4-8 11- و نیز می توانی با این عمل که آن ها را به عدالت و مهربانی عادت داده ای، به آنان مطمئن باشی...مطمئن باشی محبت و عدالت وفاداری رعیت 2-10-4- میزان وفاداری مردم با توجه به فرمایشات امام در عهد نامه چنین برداشت می شود که محبت و عدالت والی مهمترین عوامل در وفادار ساختن مردم به شمار می روند. «بدان که هیچ وسیله ای برای جلب اعتماد والی به وفاداری رعیت بهتر از احسان به آن ها و تخفیف هزینه ها برآنان و عدم اجبارشان به کاری که وظیفه ندارند نیست» «به علاوه، تو می توانی با تقویت آن ها از طریق توسعه ذخیره ای که برایشان نهاده ای اعتماد کنی و نیز می توانی با این عمل که آن ها را به عدالت و مهربانی عادت داده ای، به آنان مطمئن باشی.» از گزاره های متن می توان استنتاج کرد که مقوله ی وفاداری مردم هم از پیامد های حکومت علوی می باشد و هم بر راهبرد ها تأثیر دارد. زیرا اجرای مؤثر راهبردها در مسیر رسیدن به اهداف، متأثر از میزان وفاداری مردم به حکومت و به عبارتی میزان یاری رساندن مردم به مجریان حکومت است. همان طور که قبلاً در توضیح مقوله «مقبولیت مردمی» بیان شد، امام علی(ع) دلیل شکست محمد بن ابی بکر را در ولاین مصر، یاری نکردن مردم ذکر کردند (نامه 35 نهج البلاغه). هم چنین بعد از اینکه مالک را به زمامداری مصر برگزیدند، نامه ای نیز به مردم مصر نوشتند و از آنان خواستند تا او را در همه حال یاری کنند. قسمتی از نامه 38 نهج البلاغه به مردم مصر چنین است: «آن جا که حق بود سخن او را بشنوید، و او را فرمان برید. که او شمشیری از شمشیرهای خداست. نه تیزی آن کند شود و نه ضربت آن بی اثر بود. اگر شما را فرمان کوچیدن دهد کوچ کند و اگر گوید بایستید بر جای مانید، که او نه بر کاری دلیری کند و نه باز ایستد، و نه پس آید و نه پیش رود، جزآن که من او را فرمایم. در فرستادن او من شما را برخود برگزیدم چه او را خیر خواه شما دیدم، و سر سختی او را برابر دشمنتان پسندیدم» (نهج البلاغه،ترجمۀ شهیدی،نامه38). بنابر این هر اندازه میزان وفاداری مردم به حکومت بیشتر باشد و مردم، مجریان حکومت را یاری کنند، دولت در انجام وظایفش موفق تر خواهد بود بنابراین محقق این مقوله را هم به عنوان پیامدهای حکومت در نظر گرفته و هم به عنوان مقوله زمینه ای تأثیر گزار بر راهبردها. محبّت محبتعدالترضایت از شغلتخفیف هزینه ها بر مردمسابقه نیک افراد در نزدوالی وفاداری مردم به حکومتاعتماد والی به مردمآسایش والی و دولت شکل 17-4: نمودار محوری میزان وفاداری مردم به حکومت جدول 18-4 : مقوله میزان جذابیت پیامد ها گزارهمفهوممقولهمقوله کلی11- نخست او را با تقوا و ترس از خداوند... فرمان می دهد... همان دستوراتی که هیچ کس جز با متابعت آن ها روی سعادت نمی بیند. روی سعادت نمی بیند تقوا و ترس از خداسعادت در دنیا و آخرت21- چرا که خداوند متکفل یاری کسی شده که او را یاری نماید. او را یاری نمایدتقوا یاری خداوند31- و عزت کسی که او را عزیز دارد. او را عزیز داردتقواعزت41- و مردم به کارهای تو همان گونه نظر می کنند که تو در امور زمامدار پیش از خود و همان را دربارة تو خواهند گفت که تو دربارة آن ها می گفتی. زمامدار پیش از خود تقوا و عمل صالحنام نیک در بین مردمان52- هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار مده! چرا که تو تاب کیفر او را نداری. کیفر خداوند تکبر ترس از عذاب خداوند63- از همتایی در علو و بزرگی با خداوند بر حذر باش!... خود پسند و متکبر تکبر وخود پسندی ذلت و خواری73- و بدان! هیچ چیز در تغییر نعمت های خداوند و تعجیل انتقام و کیفرش، از اصرار بر ستم سریعتر و زود رس ترنیست. تغییر نعمت های خداوند اصرار بر ستم انتقام و کیفر خداوند83-. .. و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگانش دشمن او خواهد بود. به بندگان ستم کند ستم به بندگان خدا دشمنی خداوند95- بنابراین تا آن جا که توانایی داری عیوب مردم را پنهان ساز! تا خداوند عیوبی را که دوست داری برای مردم فاش نشود؛ مستور دارد. عیوب مردم را پنهان ساز پنهان کردن عیوب مردم(عیوب پنهانی) پنهان شدن عیوب خود 3-10-4- میزان جذابیت پیامد ها همان گونه که دراین گزاره ها مشاهده می شود، هر گزاره شامل یک جمله دستوری و یا تلویحاً دستوری است و بلافاصله بعد از آن پیامد جمله اول بیان شده است. که این پیامد ممکن است منفی باشد مانند گزاره ذیل: «هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار مده! چراکه تو تاب کیفر او را نداری.» (پیامد منفی) «از همتایی در علو و بزرگی با خداوند بر حذر باش! و از تشبّه به او در جبروتش خود را بر کنار دار! چرا که خداوند هر جباری را ذلیل و هر فرد خود پسند و متکبری را خوار خواهد ساخت.» (پیامد منفی) پیامد هایی که بعد از جمله نهی آورده شوند قاعدتاً منفی خواهند بود و امام این پیامد را برای اثر گذاری بیشتر نصایح خود تذکر داده اند. و پیامد هایی که بعد از جملات امری ذکر می شوند محتوای مثبت و جذابی دارند تا جذابیت پیامد ها را به شخص تذکّر دهد. مانند گزاره های 3،2،1و9 از این نوع گزاره ها در فرمایشات امام علی(ع) در متن عهد نامه بسیارند و تنها به گزیده ای از این نوع گزاره ها اکتفا شده است. زیرا همین گزاره ها نشان می دهند که تا پیامد امری برای شخص جذاب نباشد انجام اثر بخش و کارای آن امر توسط فرد ممکن نخواهد بود و یا ممکن است اثر بخش باشد ولی از کارایی برخوردارنباشد. در پایان عهدنامه امام علی(ع) می فرمایند: «من از خداوند بزرگ با آن رحمت وسیع و قدرت عظیمش بر انجام تمام خواسته ها، مسألت دارم که: من و تو را موفق دارد تا رضای او را جلب نماییم و کاری کنیم که نزد او و خلقش معذور باشیم، همراه با مدح و ثنای در میان بندگان و آثار خوب در شهرها و تمامی نعمت و فزونی شخصیت در پیشگاه او و نیز از او مسألت دارم که زندگی من و تو را باسعادت و شهادت پایان ببخشد«که ما همه به سوی او بازمی گردیم» (بقره، آیه 156). و سلام و درود بر پیامبر خدا و دودمان پاکش باد، سلامی فراوان و بسیار، والسلام. از این جملات چنین برداشت می شود که هیچ سعادتی بالاتر از شهادت در راه جلب رضای خداوند نیست که امام علی(ع) در پایان عهد نامه، آن را از خداوند درخواست نموه اند. و هم چنین برای مالک اشتر،هیچ چیز خوشایند تر از عبارت«من و تو» در این گزاره نمی تواند باشد. زیرا شخصیتی هم چون امام علی(ع)، باآن عظمت و مرتبه در علم و تقوا، شخص مالک بن حارث اشتر را در درخواست عظیم خود در پیشگاه خداوند شریک می گرداند. ناگفته نماند که مالک اشتر در نزد امام علی(ع)، از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و در فصل اول فضایل این شخصیت بزرگ بیان شد، ولی آرزوی هر مسلمانی است که این گونه مورد لطف و توجه مولا علی(ع) قرار گیرد. نکتة دیگری که در این عبارت وجود دارد این است که مدیر یک سازمان نباید خود را جدای از اعضای سازمان ببیند؛ و در بین اعضای سازمان باید دیدگاه سیستمی حاکم باشد و مدیر که در رأس هرم سازمان قرار دارد باید این نوع تفکر را ابتدا در خود و سپس در دیگران ایجاد کند. جدول 19-4 :مقوله ی قدرت عوامل ذی نفوذ گزارهمفهوممقولهمقوله کلی2-8 1- از نظر منزلت و مقام آنقدر مقامش را نزد خودت بالا ببر هیچ کدام از یاران نزدیکت، به نفوذ در او طمع نکند و از توطئه این گونه افراد در نزد تو در امان باشد. منزلت و مقام منزلت و مقام قدرت عوامل ذی نفوذ 4-10-4- قدرت عوامل ذی نفوذ هرچند محقق در باب مقوله ی«قدرت عوامل ذی نفوذ» تنها یک گزاره مشاهده کرده است، ولی به دلیل اهمیت این مقوله و تأثیری که بر راهبرد دارد، این مقوله را در زمرة مقوله های زمینه ای اثر گذار بر راهبرد قرار داده است. در این گزاره به عامل منزلت و مقام به عنوان یکی از عوامل قدرت اشاره شده است و امام علی(ع) از مالک می خواهد تا به وسیله مقام، قدرت عوامل حکومت را تعدیل کند. در اینجا به دلیل اهمیت مقام قاضی لازم است والی بهترین فرد را در این مقام قرار داده و برای جلوگیری از توطئه افراد دیگر، این مقام را بالاترین مقام در ترد خود قرار دهد. 11-4- متغیر های میانجی تأثیرگذار بر مدیریت اسلامی کدامند؟ جدول 20-4 :مقوله ی عوامل سیاسی گزارهمفهوم مقوله مقوله کلی111- هرگز صلحی را که از جانب دشمن پیشنهاد می شود و رضای خدا در آن است رد مکن؛ که... از جانب دشمن جنگ عوامل سیاسی211- سخت از دشمنت پس از بستن پیمان صلح بر حذر باش! چرا که گاهی دشمن نزدیک می شود که غافل گیر سازد. بر حذر باش تهدیدات رقبا عوامل سیاسی 1-11-4- عوامل سیاسی از دیگر متغیر های واسطه تأثیر گزار بر راهبردها، متغیرهای سیاسی هستند که در بالا به دو مقوله فرعی جنگ و تهدیدات رقبا اشاره شده است. تهدیدات رقبا می تواند شامل تحریم ها و یا نقض پیمان نامه ها از سوی دشمن باشد، و یا متغیر های سیاسی دیگر. مقوله های فرعی جنگ و تحریم می تواند در هر دو دسته متغیر های اقتصادی و متغیر های سیاسی قرار گیرد؛ زیرا جنگ و تحریم که از مقوله های سیاسی است می تواند بر اقتصاد سازمان اثر بگذارد و در مسیر رسیدن به اهداف شکاف ایجاد کند. جدول 21-4 :مقوله ی عوامل فرهنگی گزارهمفهوممقولهمقوله کلی17- هرگز سنت پسندیده ای را که پیشوایان این امت به ان عمل کرده اند، و ملت اسلام به آن انس و الفت گرفته و. .. نقض مکن، و امور رعبت به وسیله ی آن اصلاح می گردد، نقض مکن، و نیز سنت و روشی که به این سنت های گذشته زیان وارد می سازد احداث نما که... سنت پسندیده حفظ فرهنگ عوامل فرهنگی 2-11-4- عوامل فرهنگی یکی از متغیرهای واسطه ای تأثیر گزار بر راهبرد ها، متغیر های فرهنگی است. « فرهنگ شیوه ای است که جامعه برای دست یازیدن به عوامل محیطی خود می آموزد. آن آمیزه ای پیچیده از مفروضات، رفتار، داستانها، افسانه ها، استعاره ها، کنایه ها و سایر عقیده ها یا دیدگاه هایی است که در مجموع با هم سازگارند ومی توان بدان وسیله مقصود از رفتارهای افراد در آن جامعه را تعریف کرد» (استونر و دیگران، 1379، ج اول،302) امام علی(ع) در این جملات به حفظ سنت ها و فرهنگ یک جامعه تأکید می کنند. البته فرهنگ و سنتی که امور رعیت بدان وسیله اصلاح می شود. از این جا می توان استنباط کرد که مدیر و یا اعضایی که به سازمان و با به جامعة جدیدی وارد می شوند و قصد کار کردن در آن سازمان را دارند باید ارزش ها و رفتارهای ویژة آن جامعه و سازمان را بپذیرند و عملکرد خود را با آن فرهنگ و سنّت مطابقت دهند. بنابراین این امکان وجود دارد که فرهنگ یک سازمان بر مسیر رسیدن به اهداف یک سازمان خلل واردکند و یا حتی از رسیدن به اهداف جلوگیری کند؛ البته در صورتی که اهداف سازمان با فرهنگ آن مطابقت نداشته باشد. و لذا می توان متغیرهای فرهنگی را یکی از متغیرهای میانجی و واسطه ای تأثیر گذار بر راهبردها بر شمرد. جدول 22-4 :مقوله ی عوامل طبیعی گزارهمفهوممقولهمقوله کلی4-81- اگر رعایا از سنگینی مالیات و یا رسیدن آفات، یا خشک شدن آب چشمه ها و یا کمی باران و یا دگرگونی زمین در اثر آب گرفتن و فساد بذر ها و یا تشنگی بسیار برای زراعت و فاسد شدن آن به تو شکایت آوردند؛ مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد تخفیف ده از کمی باران یا دگرگونی زمین و فساد بذرآفات و بلاهای طبیعی خشکسالی، سیل زلزله عوامل طبیعی 3-11-4- عوامل طبیعی در مورد مقوله ی عوامل طبیعی که یکی از مقوله های عمومی محیطی است و بدون شک راهبردها را تحت تأثیر قرار می دهد، تنها یک گزاره در متن عهد نامه در باب آن مشاهده شد و بدلیل اهمیت این مقوله و اثر گزاری آن بر فرآیند مدیریت آن را جزء متغیر های میانجی (واسطه ای) قرار داده که راهبردها را متأثر می سازند. جدول 23-4 :مقوله ی عوامل اقتصادی گزارهمفهوممقولهمقوله کلی6-8 1- بنابراین از احتکار به شدت جلوگیری کن که رسول خدا(ص) از آن منبع فرمود.از احتکار به شدت جلوگیری کناحتکارعوامل اقتصادی28- از طرفی برقراری سپاه جز به وسیله ی خراج مالیات اسلامی امکان پذیر نمی باشد، زیرا با خراج برای جهاد با دشمن تقویت می شوند...با خراج تقویت می شوندجنگعوامل اقتصادی 4-11-4- عوامل اقتصادی از متغیر های تأثیر گزار بر راهبرد ها، می توان به عواملی همچون جنگ ها، تحریم ها و هم چنین احتکار اشاره کرد که در جدول بالا به مقوله های فرعی، احتکار و جنگ اشاره شده است. بدون شک مقوله هایی هم چون جنگ و تحریم بر راهبردها تأثیرگذارند ودر رسیدن به اهداف خلل ایجاد می کنند. بنابراین متغیرهای اقتصادی همچون احتکار، جنگ و تحریم و... جزء متغیرهای واسطه ای مؤثر بر راهبرد ها قرار گرفته است. نتیجه گیری در این فصل محقق به تجزیه و تحلیل داده ها پرداخته است روند تجزیه و تحلیل داده ها در این فصل به دین صورت است که ابتدا کدگذاری باز از داده ها انجام شده و در حین کدگذاری ها و مقوله بندی داده ها محقق چندین بار به متن مورد پژوهش بازگشته تا داده های بیشتری برای بهبود بخشیدن و پخته کردن معانی مقوله ها جمع آوری کند و این عملیات رفت و برگشت تا مرحله اشباع مقوله ها ادامه می یابد و سپس سازماندهی مقولات انجام می شود پس از پایان کدگذاری محوری داده ها و سازماندهی مقولات حالا نوبت به کدگذاری گزینشی می رسد یعنی باید یک مقوله هسته ای را بیابیم که در مرکز فرآیند مورد پژوهش قرار می گیرد و رابطه این مقوله را با مقولات دیگر پیدا کند. در این پژوهش با توجه به اینکه مقوله تصمیم گیری نسبت به سایر مقولات در داده های بیشتری تکرار شده واز اهمیت بیشتری نسبت به سایر مقولات برخوردار می باشد، محقق این مقوله را به عنوان مقوله هسته ای در نظر گرفته و آن را با مقولات دیگر مرتبط می کند البته روابط بین مقولات باید منطقی و سازگار باشد، که در فصل بعد به تشریح مدل بوجود آمده از متن عهدنامه می پردازیم. فصل پنجم یافته ها و نتایج 1-5- دستاوردهای پژوهش طی استخراج مدل مدیریت اسلامی سه مقوله ی مهم وکلیدی به دست آمده است: فرآیند مدیریت علوی، فرآیند تصمیم گیری علوی و الگوی رهبری تناسبی. این مقولات به تفصیل در این فصل شرح داده شده و نمودارهای آنها نیز ارائه شده است. مقایسه ی این مقولات با نظریات مدیریت در درون متن صورت پذیرفته است. 1-1-5- فرآیند مدیریت علوی - ویژگی های لازم مدیر در مدیریت علوی محقق پس از تجزیه وتحلیل داده ها و مقوله بندی آن ها، 24 مقوله اصلی از بین داده ها استخراج کرده است. که مقوله های تقوا، عدالت، تدبیر و شرح صدرکه جزء خصوصیات اخلاقی لازم در مدیر به شمار می روند؛ در شمار مقوله های علّی قرار می گیرند و دو مقولۀ علّی دیگر عبارتند از مقبولیت مردمی ومشروعیت سیاسی. البته مقوله های عدالت، تدبیر و شرح صدر از مقوله ی تقوا نشأت می گیرند ولی به دلیل اهمیّت این مقولات و ضرورت وجود این خصیصه ها در شخص مدیر ایجاب می نمود این خصیصه خود را اصلاح کند، تا بتواند قدرت نفوذ بردیگران را بدست آورد و به اصلاح دیگران بپردازد. البته این عبارت که « به اصلاح دیگران بپردازد» شاید چندان عبارت درستی نباشد. یک مدیر باید همیشه در فکر اصلاح خود باشد و برای رضای خدا و خدمت به خلق خدا امور مربوط به خلق را اصلاح و هدایت کند. به عبارت دیگرشخص مدیر باید به مرحله ی رشد وکمال رسیده باشد تا بتواند بر دیگران نفوذ کرده و در رسیدن به اهداف هدایت نماید؛ یعنی از قدرت رهبری برخوردار باشد. در نظریه ی رشد نیز علّامه مطهّری معتقدند که شخص مدیر باید به یک رشد و بلوغ روحی و لیاقت برای نگهداری و بهره برداری صحیح از سرمایه های مادی و انسانی رسیده باشد تا بتواند از قدرت رهبری بهره مند باشد. بیان این ویژگی ها و ارزش های معنوی در ابتدای عهدنامه مؤید رویکرد نظری اخلاق و ویژگی های مدیران اسلامی است. همچنین درنظریه ویژگی های کمال مدیریت، توماس پیترز ورابرت واترمن، علل موفقیت بهترین شرکتهای آمریکایی را ویژگی هایی دانستند که در مدیران این شرکتها وجود دارد. این ویژگیها عبارتنداز: تعصّب به عمل، ایجاد ارتباط نزدیک با مشتری، تمایل به استقلال وکارآفرینی، افزایش بهره وری با استفاده از افراد، برخورد شفاف و ارزشی، تأکید برمزیت رقابتی، استفاده از عدم تمرکزواشکال ساده وکوچک، حفظ انعطاف پذیری در کنار عدم انعطاف. این نظریه از نظر ویژگی ها بسیار نزدیک به فرآیند مدیریت علوی است. زیرا مدل پیشنهادی بر رعایت اصول اخلاقی بسیار تأکید دارد. انسان متّقی و مؤمن به خدا مسئولیت پذیر است، هر روزش باید با روز قبلش متفاوت باشد و یا بعبارتی بهبود مستمر در زندگیش وجود داشته باشد، در برخورد با افراد صریح و صادق باشد، به توانایی های خود اعتماد داشته باشد و آنها را به کار گیرد (استفاده از مزیت رقابتی)، بهزیردستان اعتمادکند، روابط نزدیک و محبّت آمیز با زیردستانش برقرارکند، در برابر تخلّف ها محکم بایستد ومتخلفین را مجازات کند و در عین حال گروهها و افراد را تشویق و ترغیب کند و زمینه های رفاه و آسایش آنها را فراهم نماید تا به اهداف سازمان نائل آیند. در برابر ضعیفان نرمش کند و در برابر زورمندان محکم بایستد. اندیشمندان متقدم مدیریت اسلامی نیز به بعضی از این ویژگی ها مانند تقوا، عدالت و تدبیر اشاره داشته اند. در بین آنها جاحظ علم را مقدم بر دیگر ویژگی ها می داند. البته همه ی این اندیشمندان به استثناء ابن سینا مدیریت اسلامی را در بحث کلان آن یعنی امامت و رهبری امت بررسی کرده اند. ولی نظریا تشان در مبحث ویژگی ها و وظایف امام با مدل مدیریت اسلامی قابل مقایسه است. مقوله های مقبولیت مردمی و مشروعیت سیاسی، که در فصل قبل به تفصیل بیان شده است اشاره به این دارند که اگر حاکم از سوی قانون و از مجرای عرف مردم به زمامداری برگزیده شد، و به عبارتی دارای مشروعیت سیاسی بود، برای اینکه بتواند به اهدافش نائل آید، باید از مقبولیت مردمی نیز برخوردار باشد. زیرا در مسیر رسیدن به اهداف (راهبردها) و در خلال انجام وظایف، مقوله میزان وفاداری و یاری مردم به حکومت بسیار تأثیرگذار است. به گونه ای که این مقوله می تواند از رسیدن به اهداف سازمان جلوگیری کند. و هم چنین می تواند در بهترین شرایط، زمان رسیدن به اهداف را کاهش دهد. در این پژوهش، مقوله مقبولیت مردمی که به وفاداری و یاری مردم به حکومت منجر خواهد شد، از شرایط علّی حکومت مدیر به شمار می رود. در نظریه ابن تیمیه مقوله مبایعت یا بعبارتی بیعت گرفتن از مردم برای حکومت کردن امری ضروری شمرده شده است که می توان مبایعت را همان مقبولیت مردمی دانست. در مقابل ابو یوسف مشروعیت سیاسی را شرط لازم و کافی برای اعمال قدرت می داند. در مقایسه با نظریه ی بوروکراسی وبر که سه نوع اعمال قدرت سنتی، فرهمندی و قانونی را مشروع می داند، از متن عهدنامه چنین برداشت می شود که تأکید امام علی(ع) بر رهبری فرهمندی با تکیه برقدرت قانونی و مقبولیت مردمی است.زیرا امام علی(ع) بررعایت تقوا، عدالت و بطور کلی اصول اخلاقی تأکید زیادی دارند و قاعدتاً شخصی که در سمت مدیریت قرار دارد اگر دارای چنین خصوصیات اخلاقی نیز باشد از رهبری فرهمند برخوردار خواهد شد. خصوصیاتی که برای یک رهبر فرهمند بر می شمرند عبارتنداز: تواضع، صراحت بیان، صداقت، محبت، شجاعت و تدبیر که همگی این صفات از تقوا ناشی می شود. تقوا یعنی شخص بخاطر ترس از خدا از گناهان دوری کرده وبه بندگان خدا خدمت کند. محبت به بندگان خدا که یکی از شرایط تقوا است، یکی از اصول رهبری اسلامی است که در چند جای عهدنامه مالک اشتر امام علی(ع) می فرمایند:«محبت ومهربانی تونسبت به آنان قلب هایشان را به تو متوجه می سازد.» ویا «... زیرا همین لطف و محبت های اندک، آنان را وادار به خیرخواهی و حسن ظنّ نسبت به تو می کند.» بنابراین محبّت به زیردستان، محبت آنان به رهبر را موجب می شود. و بدنبال آن میزان اثر بخشی و کارآیی رهبری افزایش خواهد یافت. شاید چنین برداشت شود که رهبری فرهمند قابل آموزش وتعلیم نیست وخصوصیات اخلاقی که منجر به چنین رهبری در افراد می شود ذاتی است و نه اکتسابی. از روایات و احادیث چنین برداشت می شود که همه ی این خصوصیات قابل تعلیم است مثلاً تقوا را که از مقوله های علّی مدل مدیریت اسلامی است در متن عهدنامه مکرّر به آن اشاره شده و امام علی (ع) می فرمایند: «هرگز حاکم برخویشتن نخواهی بود جز اینکه فراوان به یاد قیامت و بازگشت به سوی پروردگار باشی!» پس با یاد مرگ وقیامت این خصوصیت مهم اخلاقی که برای رهبری فرهمند شرط لازم است، در شخص شکوفا خواهد شد. - مقوله های زمینه ای مؤثّر بر مدیریت علوی مقوله میزان وفاداری و یاری مردم در شمار مقوله های زمینه ای قرار می گیرد. مقوله های زمینه ای، مقوله های ویژه ای هستند که برراهبردها اثر می گذارند و از نوع متغیرهای میانجی درون سازمانی هستند. مقوله های زمینه ای دیگر عبارتنداز: میزان جذابیت پیامدها، میزان دلبستگی اعضای سازمان به یکدیگر و قدرت عوامل ذی نفوذ. در فصل گذشته اشاره کردیم که هر چه میزان وحدت وانسجام اعضای سازمان به یکدیگر بیش تر باشد- در این پژوهش از عبارت دلبستگی اعضای سازمان به یکدیگر به جای وحدت و انسجام استفاده شده است، به دلیل واژه های انس، محبت و الفت که در متن عهدنامه بسیار از آن استفاده شده است.-میزان اثربخشی و به خصوص کارآیی سازمان نیز افزایش می یابد. هر خواننده ای با مطالعه عهدنامه مالک اشتر درمی یابد که امام علی(ع) بادید سیستمی به سازمان و جامعه اش نگریسته است آنجا که می فرمایند: «ای مالک بدان! مردم از گروههای مختلف تشکیل یافته اند که هر کدام جز به وسیله دیگری اصلاح و تکمیل نمی شود و...» این گزاره ویژگی کل گرایی و بهم پیوستگی و وابستگی اجزاء را نشان می دهد که از ویژگی های نظریه عمومی سیستم ها است. و در جای دیگری می فرمایند: «...به طوریکه آنها تنها به یک چیز بیاندیشند و آن جهاد با دشمن است.» که به ویژگی هدف گرایی اشاره می کند و همین طور ویژگی های سلسله مراتبی بودن، ورودی ها وخروجی های سیستم و ویژگی های تبدیل و هم چنین علم کنترل و ارتباطات را می توان در گزاره های موجود در عهدنامه ملاحظه نمود. البته امام سازمان وجامعه اش را بصورت سیستمی باز درنظرگرفته است و به انسان به عنوان هسته مرکزی سازمان نگریسته است که هم باید به آن با دید احترام و اعتماد نگریست و هم باید رفتارها و عملکردهای آن را - منظور رفتارهایی است که در عملکرد سازمان و جامعه تأثیرگذار است و نه رفتارهای شخصی و خصوصی – به طور دقیق و غیرمستقیم زیر نظر گرفت. بعبارتی به انسان به عنوان موجودی ممکن الخطا نگاه می شود. قدرت عوامل ذی نفوذ ومیزان جذابیت پیامدها برای اعضای سازمان نیز از مقوله هایی هستند که بر راهبردها اثر گذارند و از مقوله های زمینه ای به شمار می روند. در عهد نامه مالک اشتر،امام علی(ع) به ازای هر امر و نهیی که به مالک می کنند، نتایج آن کار را نیز به او گوشزد می کنند. و به عبارتی در مورد هر فعل امری، عاقبت نیک ان را بیان کرده و در مورد افعال نهی، سر انجام بد و شوم آن را نیز بیان می کنند و به همین دلیل میزان جذابیت پیامد ها، به عنوان یکی ازمقوله های زمینه ای و تأثیر گزار بر راهبرد های مدل مدیریت علوی قرار گرفته است. در نظریه ی انتظار نیز چنین استدلال می شود که انگیزه فرد برای انجام یک کار خاص ناشی از میزان انتظار و احتمالی است که او برحصول نتایج خاصی مترتب می داند. بعبارتی فرد هنگامی انگیزه کاری راپیدا میکند که حداکثر نتیجه برایش متصور باشد. - مقوله ی هسته ای مدیریت علوی مقوله هسته ای فرآیند مدیریت علوی با توجه به وفور داده ها و اهمیت آن، مقوله تصمیم گیری است که دارای فرآیند 5 مرحله ای است. در این پژوهش سه مرحله اول فرآیند تصمیم گیری در مقوله هسته ای قرار می گیرند. این مراحل عبارتنداز: مرحله شناسایی مسأله و جمع آوری اطلاعات، مرحله شناخت معیارها و مرحله ارزیابی وانتخاب گزینه ها که این مراحل در فرآیند تصمیم گیری علوی تبیین شده است. - راهبردهای مدیریت علوی مرحله چهارم فرآیند تصمیم گیری که مرحله اجرا است در مقوله های راهبردی قرار می گیرد که این مرحله شامل برنامه ریزی، سازماندهی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت اموال عمومی و مدیریت ارتباطات و اطلاعات است که این مقوله های اصلی، از وظایف مدیر به شمار می روند. رویکرد وظایف مدیران که وظایف مدیر را همان وظایف معرفی شده توسط گیولیک POSDCORB)) میداند، با وظایف اجرایی مدیر در این مدل مطابقت دارد؛ زیرا وظایف تأمین نیروی انسانی، فرماندهی و گزارش دهی در مدیریت منابع انسانی نهفته است. و وظیفه ی هماهنگی در این مدل زیر مجموعه ی سازماندهی است. وظیفه ی بودجه بندی نیز در مقوله ی مدیریت اموال عمومی قرار می گیرد. در نظریه ی مدیریت اداری، هنری فایول مدیریت را متجلی در فعالیت اداری براساس انجام وظایف برنامه ریزی، سازماندهی، فرماندهی، هماهنگی، کنترل و پیش بینی می داند و اصول چهارده گانه ای دارد که از آن با عنوان قواعد زندگی کاری مطرح می نماید. در فرآیند مدیریت علوی، وظیفه هماهنگی زیرمجموعه ی وظیفه ی سازماندهی مدیر است و وظیفه فرماندهی نیز از شاخه های مدیریت منابع انسانی است که از آن با عبارت هدایت و ایجاد انگیزه یاد شده است و کنترل نیز هم از شاخه های مدیریت منابع انسانی و هم از زیر مجموعه های مدیریت ارتباطات و اطلاعات است. درمدل پیشنهادی محقق مقوله ای با عنوان پیش بینی وجود ندارد. شاید بتوان مقوله تدبیر، که یکی ازویژگی های لازم در مدیریت علوی است و هم چنین یکی از شرایط تصمیم گیری صحیح، بکارگیری تدبیر به معنای فراست و زیرکی است، را جایگزین کلمه پیش بینی کرد. مقوله تدبیر بدین معنی است که تصمیم گیرنده باید دارای فراست وزیرکی باشد و عواقب تصمیمات را بسنجد و با مشورت با اندیشمندان و متخصصان تصمیمات لازم را اخذ نماید و درآخر نیز از خدای منّان درخواست توفیق وکمک نماید و بر او توکّل کند که این معنا در مرتبه بسیار بالاتر و کاربردی تر نسبت به کلمه پیش بینی قرار می گیرد. اصول چهارده گانه هنری فایول مانند تقسیم کار، اختیار، انضباط (عبارت مترادف آن در عهدنامه رعایت اصول اخلاقی است)، وحدت مدیریت، اجرت و پاداش، سلسله مراتب اختیارات، نظم (این اصل، ازاصول اخلاقی است و از تقوا ناشی می شود)، عدالت و انصاف، تقویت روحیه و توانایی اخلاقی، تجربه، توانایی فکری (البته به تناسب مشاغل این توانایی متفاوت است) در متن عهدنامه نیز موجود است و می توان این اصول را از نمودار محوری مقولات استخراج کرد. باید به این نکته اشاره شود کهدرمتن عهدنامه مفاهیمی مانند تواناییجسمی یا معلومات عمومی یا معلومات تخصصی مشاهده نشده است البته وقتی در گزینش افراد، تجربه و علاقه آنها به کار و هم چنین رعایت اصول اخلاقی در نظر گرفته شود کماکان آن شخص باید توانایی جسمی و معلومات تخصصی مربوط به آن شغل را داشته باشد. در عهدنامه آمده است: «سپس در کارهای کارمندانت بنگر، و آن ها را با آزمایش و امتحان به کار وادار و از روی میل و استبداد آن ها را به کاری وا ندار...». این عبارات نشاندهنده ی ضرورت مطابقت شغل با علایق، استعدادها و توانایی های شاغل است که ابن سینا نیز این موضوع را در نوشته هایش شرح داده است. یکی از وظایف مهم مدیریت اسلامی، مدیریت منابع انسانی است ؛که این وظیفه زیر شاخه های متعددی را شامل می شود.که عبارتند از:گزینش، کنترل و بازرسی، ارزشیابی عملکرد افراد، تعیین حقوق ومزایا، تشویق و تنبیه، حفظ فرهنگ و هدایت و ارشاد. در متن عهدنامه مکرّر بر این نکته تأکید شده که حقوق و مزایا باید متناسب با عملکرد واقعی افراد انجام گیرد. پاداش و تنبیه نیز باید بعد از ارزشیابی عملکرد افرادانجام گیرد. به عبارت دیگر برقراری عدالت میان اعضای سازمان، یکی از اصول زیربنایی و مهم مدیریت علوی است.که در نظریه ی برابری نیز به این معنی اشاره شده است. . جبران خدمات کارکنان و تشویق اعضاء موفق سازمان و تنبیه افراد خاطی و خیانت کار جزء سفارشات مکرّر امام علی(ع) در متن عهدنامه به شمار می رود؛ همان معنی که در نظریه تقویت رفتار به آن اشاره شده است. پیامدهای مدیریت علوی مقوله های اصلی رفاه، عمران، امنیت و اصلاح و رشد، در شمار پیامدهای مدل قرار می گیرد. البته مقوله اصلی وفاداری مردم به حکومت، نتیجه ای است که از رسیدن به چهار مقوله بالا- رفاه، عمران، امنیت واصلاح ورشد- حاصل می شود. مکتب روابط انسانی که اهمیت بعد اجتماعی، احساسات افراد، نقش مهم ارزش ها و هنجارهای گروهی و جمعی، روابط غیر رسمی وتعامل بین افراد و سرپرستان را در شکل گیری رفتار می نمایاند با دیدگاه امام علی (ع) نسبت به افراد سازمان خود مطابقت دارد. واز متن عهدنامه نیز چنین برداشت می شود که مولا علی(ع) نسبت به حفظ فرهنگ های بومی که در تضاد با ارزش های اسلامی نیستند، محبت، ایجاد انگیزه و تقویت روحیه در افراد سازمان و توجه به رفاه، برقراری عدالت، امنیت افراد، رعایت اصول اخلاقی که همگی بعد انسانی سازمان را در نظر می گیرند، توجه و تأکید زیادی داشته اند و اذعان می دارند که بارعایت این اصول اهداف جامعه اسلامی محقق خواهد شد. مرحله پنجم و آخر فرآیند تصمیم گیری که مرحله بعد از اجرا است در مدل نهایی قرار نمی گیرد و جزء فرآیند تصمیم گیری است. متغیرهای میانجی مؤثر برمدیریت علوی: در نهایت متغیرهای میانجی برون سازمانی که راهبردها را متأثر می سازند، عبارتنداز: متغیرهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وعوامل طبیعی. متغیرهای سیاسی مانند تهدیدات رقبا، تحریم ها و جنگ، از عواملی هستند که در مسیر رسیدن به اهداف سازمان خلل ایجاد می کنند. مدیریت باید برنامه ریزی های سازمان را مطابق شرایط محیطی سازمان انجام دهد. و مهم تر از این کار پیش بینی عوامل محیطی است. ومدیر باید برای وقوع پیامدهای ناگوار، برنامه های لازم را تدارک ببیند؛ تا در هنگام مواجهه با این شرایط، توان مقابله با متغیرهای محیطی و یا حتی اثرگذاری بر محیط را داشته باشد.از دیگر عوامل محیطی که میتواند فرآیند مدیریت سازمان را متأثر سازد، عوامل اقتصادی هم چون احتکار، قوانین ومقررات مالیاتی، تورم و رکود اقتصادی و... است. عوامل فرهنگی مانند شیوه ی زندگی، ارزش های اجتماعی و نگرش نسبت به کار، تعیین کننده دستورالعمل هایی هستند که شیوه ی اداره ی سازمان ها و حتی محل کار را مشخص می کنند. متغیرهای طبیعی هم چون، سیل، زلزله، خشکسالی و آفات و بلاهای طبیعی در شمار متغیرهای محیطی مداخله گر در فرآیند مدیریت علوی به شمار می روند. در سال های اخیر، تأکید برحفظ محیط زیست وجلوگیری از آلوده شدن آن، اثرات عمیقی بر بسیاری از سازمان ها گذاشته است به نحوی که بسیاری از سازمان ها درصدد یافتن راه ها و فرآیندهای جدید و نیز محصولات تازه ای هستند که به محیط زیست خسارتی وارد نکند. در صفحات بعد فرآیند مدیریت علوی و همچنین فرآیند تصمیم گیری علوی در قالب نمودار ارائه شده است. 1-میزان وفاداری مردم به حکومت 2-میزان دلبستگی اعضاء سازمان 3-میزان جذابیت پیامدها 4-قدرت عوامل ذی نفوذ مقوله های زمینه ای 1-خصوصیات شخصی فرآیند تصمیم گیری وظایف مدیریت: نتایج مدیریت: 1-1-تقوا 1- مرحلۀ جمع آوری اطّلاعات وشناخت مسأله 1- برنامه ریزی 1- رفاه 2-1-عدالت 2- مرحلۀ شناخت معیارها 2- سازماندهی وهماهنگی 3-1- تدبیر 3- مرحلۀ ارزیابی راه حلها و انتخاب یک راه حل 3- مدیریت منابع انسانی 2- عمران میزان وفاداری مردم به حکومت 4-1- شرح صدر 4-مدیریت اموال عمومی 2 --مقبولیت مردمی 5-مدیریت ارتباطات و اطّلاعات 3- امنیت 3- مشروعیت قانونی 4 - هدایت و ارشاد شرایط علیپدیده هسته ایراهبرد هاپیامد ها 1-عوامل طبیعی(سیل ، زلزله ، خشکسالی و...) 2- عوامل سیاسی(تهدیدات رقبا ،جنگ ها و تحریم ها) شکل 1-5: فرآیند مدیریت علوی3- عوامل فرهنگی(ارزش های اجتماعی،شیوه زندگی و غیره) 4- عوامل اقتصادی(احتکار ،تحریم،قوانین مالیاتی) مقوله های میانجی (واسطه ای) مرحله اولجمع آوری اطلاعات و شناسایی مسألهمرحله دوممرحله سوممرحله چهارممرحله پنجمشناخت معیار ها و اهدافارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حلاجرابعد ازاجرا 1-شناسایی منبع اطلاعا ت 1- تقوا 1- غلبه بر هوای نفس 1- وظایف اجرا 1- استواری در امور 2-حضور در محل حادثه 2- عدالت 1- 1غلبه بر خشم و غضب 1-1 برنامه ریزی 2- به خود نبالیدن 3-توجه به همه ی اجزا ی جامعه 3-رفاه 2- 1عدم حرص و طمع 2-1 سازمان دهی 3- عدم منت گذاری 4-جست و جو و بررسی 4 – رضایت عامه 3- 1 عدم تعصب 3-1 مدیریت منابع انسانی 4- عدم تصغیر امور 5-شرح صدر 5 – محبت 4-1 غلبه بر کبر و غرور 4-1 مدیریت اموال عمومی 5- دوری از تعصب 6-جمع آوری اطلاعات 6- حفظ فرهنگ 5-1 غلبه بر استبداد و خود رأیی 5-1 مدیریت ارتباطات و اطلاعا 6- توکل از چند مجرا 7- عمران 2- مشورت 7-تمسک به حجت و دلیل 8- امنیت 3- عدم خیانت و فریب کاری 9 - اصلاح و رشد 4- پیروی از قرآن و سنت 2- اصول اجرا 5- تغافل در موارد مبهم 1-2 وفای به عهد 6- صداقت و صراحت 2-2 مسئولیت پذیری 7- عدم خوش بینی و ظاهر نگری 3-2 انجام امور جزیی و اثر بخش 8- پرهیز از عجله و سستی 4-2 پرهیز از عجله و سستی 9- توجه به امور جزیی و اثر بخش 5-2 انجام به موقع 10- تدبیر و دور اندیشی 6-2 تواضع 11- وفای به عهد 7-2 شرح صدر شکل 2-5: فرآیند تصمیم گیری علوی 12-توجه به تجربه و سابقه 8-2 عدم لجاجت در امور مبهم 13-بهترین گزینه 9-2کنترل و نظارت 2-1-5- فرایند تصمیم گیری علوی فرایند تصمیم گیری علوی دارای پنج مرحله به شرح زیر است: مرحله اول (جمع آوری اطلاعات و شناخت مساله): این مرحله دارای اصولی است که رعایت آنها منجر به شناخت بهتر مساله خواهد شد. در ابتدا باید منابع اطلاعاتی برای جمع آوری اطلاعات و شناخت مساله، شناسایی شود. از جمله منابع اطلاعاتی می توان به عامّه مردم که درگیر مساله و مشکل هستند اشاره کرد. همچنین متخصّصین و دانشمندان از منابع ارزشمند اطلاعاتی به شمار می روند. اصل بعدی، حضور در محل حادثه است. زیرا با حضور داشتن در محل حادثه بهتر می توان مساله را شناسایی کرد و به آن احاطه داشت. همچنین توجه همه اجزاء مرتبط با مسأله و جست وجوی دقیق با تحمل و سعه صدر می تواند در شناخت بهتر مساله کمک کند. تصمیم گیرنده به جمع آوری اطلاعات از یک منبع و یا مجرا اکتفا نکند و از مجراها و منابع متعدد به جمع آوری اطلاعات بپردازد. و در آخر در شناخت مساله به دلیل و برهان تمسّک جوید و برای ادعای خود دلیل قانع کننده ای ارائه دهد. مرحله دوم (شناخت معیارها و اهداف): این مرحله به شناخت معیارها و اهداف اختصاص دارد. 9 معیار برای این مرحله در نظر گرفته شده است که عبارتند از: تقوا، عدالت، رفاه، عمران، امنیت، اصلاح و رشد، رضایت عامه، محبت و حفظ فرهنگ. که با توجه به توضیح این مقولات در فصل گذشته از تکرار آنها در این قسمت خودداری می شود. مرحله سوم (ارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حل): با رعایت 13 اصل وارد شده در این مرحله بهترین راه حلّ ممکن انتخاب خواهد شد. از جمله اصولی که در متن عهدنامه مکرّر به آن اشاره شده و در بین اصول دیگر از جایگاه ویژه ای برخوردار شده است، اصل مشورت است. به چند دلیل رعایت این اصل در این مرحله ضروری است. اوّلاً انسان ها هم از لحاظ زمانی و هم از لحاظ دامنه اطلاعاتی محدودیت دارند. دوّماً انسان ممکن الخطا است و ممکن است با تاثیر پذیری از عوامل دیگر نتواند بر روی مساله مورد نظر احاطه کامل داشته و بهترین تصمیم را اتخاذ نماید و یا هوای نفس بر او غالب شود و به دلایلی مانند خشم و غضب، طمع، تعصّب، غرور و تکبر نتواند درست تصمیم بگیرد. و دلیل آخر این است که انسانها از لحاظ قدرت تجزیه و تحلیل و بهره هوشی متفاوت اند. بنابراین با توجه به دلایل ذکر شده، رعایت اصل مشورت برای تصمیم گیری بهتر ضروری است. دیگر اصول وارد شده در این مرحله عبارتند از: غلبه بر هوای نفس، عدم خیانت و فریب کاری، پیروی از قرآن و سنّت، عدم خوش بینی و ظاهرنگری، پرهیز از عجله و سستی، توجه به امور جزئی و اثربخش، تدبیر و دوراندیشی، وفای به عهد، توجه به تجربه و سابقه، تغافل در موارد مبهم، صداقت و صراحت و در نظر گرفتن بهترین گزینه. اصل تعافل در موارد مبهم به این معنی است که تصمیم گیرنده باید در مواردی که برای او مبهم است و اطّلاعات کافی در آن زمینه ندارد، اظهار نظر نکرده و خود را به تغافل بزند. اصل بهترین گرینه، یعنی اینکه سعی کند از بین گزینه ها بهترین را برگزیند. البته در بعضی موارد، بهترین گزینه فدای معیار رأی اکثریت و یا رضایت عامّه می شود که باید در اینجا رضایت عامّه را در نظر گرفت. علاوه بر گزاره های متعدد در متن عهدنامه مبنی بر رعایت معیار رأی اکثریت، دلیل محکم تر برای مقدّم گرفتن این معیار بر اصل بهترین گزینه این است که حضرت علی (ع) بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص) با اینکه از طرف ایشان به خلافت و جانشینی برگزیده شده بودند، ولی به دلیل عدم بیعت مردم با ایشان از حق مسلّم خود صرفنظر کرده و تا زمانی که مردم با ایشان بیعت نکردند و برای خلافت ایشان به پا نخواستند، برای تشکیل حکومت اسلامی اقدامی ننمودند. به عبارت دیگر حضرت علی (ع) هم از لحاظ قانونی و سیاسی مشروعیت داشتند و هم از لحاظ خصوصیات شخصی لازم برای امامت و جانشینی، ایشان نسبت به دیگران اولویت داشتند. ولی به دلیل عدم مقبولیت مردمی از خلافت کناره گیری کردند. مرحله چهارم( وظایف و اصول اجرایی): این مرحله به وظایف و اصول اجرایی اختصاص دارد. وظایف اجرا عبارتند از: برنامه ریزی، سازماندهی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت اموال عمومی، مدیریت ارتباطات و اطلاعات. اصول اجرا نیز عبارتند از: وفای به عهد، مسئولیت پذیری، انجام امور جزئی واثربخش، پرهیز ازعجله وسستی، انجام به موقع، تواضع، شرح صدر، عدم لجاجت در موارد مبهم، کنترل و نظارت. عدم لجاجت در موارد مبهم اشاره به این معنی دارد که مجریان باید در انجام اموری که برایشان مبهم است و اطلاعات و تجربه ی کافی در آن زمینه ندارند، لجاجت و پافشاری نکنند. مرحله پنجم (اصول بعد از اجرا): این مرحله دارای اصولی است که رعایت این اصول منجر به وفاداری مردم به حکومت و اثربخشی مدیریت در امور انجام شده خواهد شد. این اصول عبارتند از: - صلابت و استواری درامور: زمانیکه حقیقت برای مدیر آشکار شد و به آن عمل کرد، از انجام آن اظهار پشیمانی و ندامت نکند. - به خود نبالیدن : مدیر بعد از اجرای موفقیت آمیز تصمیمات، نباید گرفتار غرور و تکبّر شود و به خود ببالد. - عدم منّت گذاری : مدیر باید از منّت گذاری بر مردم به هنگام رفع مشکلات آنها بر حذر باشد. مدیر باید خود را خدمتگزار مردم بداند و به خاطر اندک محبّتی که به زیردستان اعمال می کند، بر آنان منّت نگذارد. - عدم تصغیر امور: مدیر همچنین نباید از انجام امور جزئی زیردستان و رفع مشکلات آنها خود را برکنار دارد و نباید این امور را هرچند خرد و اندک باشد، حقیر بشمارد. - دوری از تعصّب : بازگشت به حق، هنگامی که برای مدیر و مجریان روشن شد، سخت نباشد. به عبارت دیگر، از تکرار اموری که در گذشته ناموفّق بوده است، چشم پوشی کند و تعصّب نورزد. - توکّل: آخرین اصل در آخرین مرحله تصمیم گیری، توکّل به خدای متعال بعد از انجام وظایف است. به عبارتی بعد از اینکه شخص به وظایفش عمل کرد، باید سرانجام آن را به خدا محوّل کند و به او توکّل کرده و از او یاری طلبد. در مقایسه ی فرآیند تصمیم گیری علوی با الگوی تصمیم گیری عقلایی مشاهده می شود که هر چند این دو الگو از جهات بسیاری، به هم شبیه هستند؛ ولی در مواردی نیز باهم متفاوتند. اوّل اینکه در الگوی تصمیم گیری علوی، معیارها ثابت اند و در همه جا و برای هر شخصی کاربرد دارد. سایر اهداف سازمان نیز باید با این معیارها مطابقت داشته باشد و ارزیابی و انتخاب راه حل ها باید با توجه به این معیارها صورت گیرد. ثانیاً در مرحله ارزیابی راه حل ها و انتخاب یک راه حل، ذکر این نکته ضروری است که لزوماً ارزیابی راه حل ها منجر به انتخاب بهترین راه حل نخواهد شد. زیرا انسان موجودی ممکن الخطاست ودارای محدودیت هایی است که نمی تواند برآنها غالب شود؛ ولی بارعایت اصول ذکر شده در این مرحله، راه حلی انتخاب خواهد شد که رضایت بخش بوده و مورد توافق همگان است. ثالثاً مرحلۀ بعد از اجرا جزء فرآیند تصمیم گیری است. زیرا از دیدگاه امام علی(ع)، رفتار مدیر بعد از اجرای تصمیمات دارای بازخوردی از جانب دیگراعضای سازمان است. بدین معنی که اعضای سازمان کاملاً رفتار مدیر را زیر نظر دارند و در صورت مشاهده هر عمل غیرعادی از مدیر، واکنش هایی از خود بروز می دهند، این واکنش ممکن است آشکار باشد یا غیرآشکار. به هر حال مرحله ی بعد از اجرای فرآیند تصمیم گیری دارای اصولی است که رعایت این اصول منجر به وفاداری بیشتر اعضای سازمان به مدیر خواهد شد. در الگوی تصمیم گیری علوی و در مرحله ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل، اصولی ذکر شده که رعایت این اصول منجر به انتخاب یک راه حل رضایت بخش ومورد توافق همگان خواهد شد. از جمله این اصول، مشورت است وجایگاه اصل مشورت در فرآیند تصمیم گیری علوی بسیار مهم و اساسی است. همین اصل است که موجب رضایت مندی اعضای سازمان از تصمیمات اتخاذ شده خواهد شد ودر مرحله اجرا نیز، یاری وهمکاری اعضای سازمان را موجب می شود. مقوله های میانجی درون سازمانی و بیرون سازمانی که درفرآیند مدیریت علوی به ترتیب به عنوان مقوله های زمینه ای و مقوله های مداخله گر نامگذاری شده اند، از جمله عواملی هستند که برفرآیند تصمیم گیری اثرگذارند و می توان گفت که این عوامل هم در مرحله ارزیابی راه حل ها وانتخاب یک راه حل و هم در مرحله اجرای تصمیمات، از عوامل تأثیرگذار به شمار می رود. بنابراین الگوی عقلایی محدود، از این نظر که مدیران بدنبال یک راه حل رضایت بخش هستند با الگوی تصمیم گیری علوی مشابه است.با این تفاوت که راه حل انتخاب شده، با رعایت معیارها و اصول هر مرحله فرآیند تصمیم گیری، به نظر می رسد نسبت به تصمیمات الگوی عقلایی محدود، رضایت بخش تر وکاربردی تر باشد. به این دلیل که اگر مدیر، به مشورت با اعضاء مقیّد باشد و رضایت عامّه را در نظر بگیرد وبرهوای نفس خود غلبه کند، با رعایت دیگر اصول این فرآیند تصمیم گیری و با در نظر گرفتن معیارها، واضح است که چنین تصمیمی از اثر بخشی وکارآیی بالایی برخوردار است. 3-1-5- الگوی رهبری تناسبی با توجه به این که در متن عهدنامه سبک های رهبری متنوعی با توجه به ویژگی های زیردستان و نوع وظایف آن ها در نظر گرفته می شود، محقق این نوع رهبری را رهبری تناسبی نامیده است. که در پیوستار زیر به ترتیب ازمیزان تفویض اختیار و عدم تمرکز پایین تا میزان تفویض اختیار و عدم تمرکز بالا نامگذاری شده اند(شکل 3-5). سبک مشارکتی سبک مشاوره ای سبک ترغیبی سبک حمایتی سبک عادلانه میزان تفویض اختیار وعدم تمرکز بالا میزان تفویض اختیار وعدم تمرکز پایین شکل 3-5: پیوستار رهبری تناسبی سبک عادلانه: این سبک به برخورد عادلانه و منصفانه مدیر با اعضای سازمان اشاره دارد به عبارتی مدیر باید متناسب با اعمال و رفتار اعضای سازمان با آنان برخورد کند. یعنی تنبیه افراد خطاکار متناسب با با خطای آن ها، و تشویق افراد درستکار متناسب با اعمالشان. «هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت مساوی باشند زیرا این کار سبب می شود که افراد نیکوکار در نیکی هایشان بی رغبت شوند و بدکاران در عمل بدشان تشویق گردند، هر کدام از این ها را مطابق کارش پاداش ده!» «سپس بایدزحمات هرکدام از آن ها را به دقّت بدانی .و هرگز زحمت و تلاش کسی ازآنان را به دیگری نسبت ندهی .و ارزش خدمت او را کمتر از آنچه هست به حساب نیاوری و از سوی دیگرشرافت و آبروی کسی موجب نشود که کار کوچکش را بزرگ بشماری.» سبک حمایتی: رهبر تلاش می کند، نیازهای رفاهی و پشتیبانی را برای زیردستان فراهم آورد. این سبک برای کارکنان مستأصل و نگران مطلوب می باشد. گزاره مربوط به این نوع سبک در عهدنامه مالک اشتر بدین شرح است: «آن گاه از آنان آن گونه تفقّدکن که پدر ومادر از فرزندشان تفقّد ودلجویی می کنند.» این گزاره، چگونگی برقراری رابطه با خانواده های سپاهیان را شرح داده است. همین طور در برابر یتیمان، مستضعفان و سالخوردگان از این سبک استفاده شده است. سبک ترغیبی: رهبر نیازهای رفاهی و پشتیبانی افراد را فراهم می کند وبا ترغیب و تشویق آن ها را در جهت رسیدن به هدف برمی انگیزاند. گزاره های مربوط به سبک ترغیبی بدین شرح است: «میدان امید سران سپاهت را توسعه بخش و پی درپی آنها را تشویق کن! و کارهای مهمی که انجام داده اند برشمار...» ویا«... واز نظر مقام ومنزلت آنقدر مقامش را نزد خودت بالاببرکه هیچ کدام از یاران نزدیکت، به نفوذ در او طمع نکند و...» سبک مشاوره ای: در این روش مدیران، در انجام وظایف زیردستان به آن ها مشاوره می دهند و گاهی مسائل را با آنان در میان گذارده و پس از کسب نظر آن ها و بررسی های لازم به تصمیم گیری می پردازند. که از گزاره زیر برای برداشت این نوع سبک رهبری استفاده شده است: «قسمتیازکارها استکه شخصاً باید آنها را انجام دهی...از جمله: پاسخ دادن به کارگزاران دولت می باشد در آن جا که منشیان و دفترداران از پاسخ عاجزند. سبک مشارکتی: در این سبک، مدیران به افراد خود کاملاً اعتماد و اطمینان دارند و تصمیم گیری با مشارکت اعضاء انجام می شود. «با دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین و با حکما و اندیشمندان نیز بسیار به بحث بپرداز...این گفتکوها و بحث ها باید درباره ی اموری باشد که بوسیله ی آن وضع کشورت را اصلاح می کنی و...» از این گزاره برای برداشت سبک مشارکتی استفاده شده است. همان طور که از تعاریف سبک های رهبری مشخص است میزان تفویض اختیار و عدم تمرکز در سبک مشارکتی بسیار بالا و در سبک عادلانه بسیار پایین است. 4-1-5- عوامل قدرت ونفوذ به عنوان عوامل مؤثر بررهبری رهبری با نفوذ بردیگران تحقق می یابد و نفوذ نیز از قدرت سرچشمه می گیرد. قدرت عبارتست از توانایی اعمال نفوذ بردیگران و نفوذ نیز عبارتست از اعمالی که مستقیم و یا غیرمستقیم باعث تغییر در رفتار یا نظرات دیگران می گردد. بدین ترتیب قدرت و نفوذ با یکدیگر درآمیخته اند (صفرزاده،1385،235). منابع قدرت از دیدگاه امام علی (ع)، که از متن عهدنامه برداشت شده است؛ عبارتنداز: قدرت فرهمندی، مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی. در متن عهدنامه بیشترین عامل نفوذ در زیردستان همان قدرت تقوا و یا به عبارتی قدرت فرهمندی است. در چندین نقطه از عهدنامه امام علی (ع) تأکید می کنند که رعایت اصول اخلاقی همچون تقوا، عدالت و انصاف موجب وفاداری و محبّت رعیّت نسبت به والی و حکومت می شود. در فرآیند مدیریت علوی، از قدرت فرهمندی با عنوان خصوصیات شخصی لازم در مدیر، یعنی تقوا، عدالت، تدبیر و شرح صدر یاد شده است.که سه خصیصه ی عدالت، تدبیر و شرح صدر نیز از تقوا نشأت می گیرد.دومنبع قدرت دیگر، یعنی مقبولیت مردمی ومشروعیت قانونی، در فرآیند مدیریت علوی به آن ها اشاره شده است. منابعی که قدرت و نفوذ ازآن سرچشمه می گیرد، در طبقه بندی قدرت از دیدگاه گاردنر به این صورت اشاره شده است : قدرت های ناشی از منصب و مقام عبارتنداز: قدرت پاداش، قدرت تنبیه و قدرت مقررات. قدرت های شخصی عبارتنداز: خبرگی، صلاحیّت، اطلاع داشتن و رابطه داشتن و قدرت مشروعیت و یا قدرت عرفی. که می توان گفت ؛عبارت قدرت مشروعیت ویاعرفی همان مقبولیت مردمی است. وقدرت ناشی از منصب ومقام(شامل قدرت پاداش، قدرت تنبیه و قدرت مقررات) نیز همان مشروعیت قانونی است. و قدرت شخصی نیز مشابه قدرت فرهمندی است. همانند نظریه رهبری مسیر-هدف، در الگوی رهبری تناسبی نیز، بایستی با توجه به ویژگی های زیردستان و وظایف آنها، سبکی درپیش گرفته شود که انگیزه کافی در آنها بوجود آورد و در رسیدن به اهداف موردنظر، آنها را یاری دهد. با این تفاوت که سبک رهبری آمرانه در متن عهد نامه مشاهده نمی شود، به جای سبک آمرانه، سبک رهبری عادلانه در الگوی رهبری تناسبی وجود دارد. دیگر سبک های رهبری مشاهده شده در داده ها عبارتند از : سبک حمایتی،ترغیبی، مشاوره ای و مشارکتی. 2-5- نتیجه گیری هدف اصلی این پژوهش که تدوین مدل برای مدیریت اسلامی بود محقق شدودر طی تدوین مدل به سؤالات زیرپاسخ داده شده است: سؤال اصلی مدل مدیریت اسلامی بر اساس عهدنامه مالک اشتر چگونه است؟ بعد از تجزیه و تحلیل داده های متن، چهار ویژگی لازم و ضروری در شخص مدیر، از دیدگاه امام علی(ع) برداشت شد. که عبارتند از : تقوا، عدالت، تدبیر و شرح صدر. دو ویژگی دیگر که از خصوصیات اجتماعی مدیر است و از پیش شرط های فرآیند مدیریت علوی عبارتند از: مقبولیت مردمی و مشروعیت سیاسی. بعبارت دیگر، شخص مدیر باید مورد قبول مردم باشد تا او بتواند فرآیند مدیریت را طی کند و هم چنین مدیریت او باید از لحاظ قانونی و سیاسی مشروع باشد. امام علی(ع) در ابتدای عهد نامه می فرمایند: «این دستوری است که بنده ی خدا علی امیر المؤمنین به «مالک اشتر بن حارث اشتر» در فرمانش به او صادر فرموده است و این فرمان را هنگامی نوشت که وی را زمامدار و والی کشو مصر قرار داد...» امام علی(ع) در این گزاره تأکید می کنند که مالک از طرف من به زمامداری برگزیده شده است تا حکومت مالک از لحاظ سیاسی و قانونی مشروع باشد. موضوع هسته ای و مهم فرآیند مدیریت علوی فرایند تصمیم گیری است،که دارای 5 مرحله است. سه مرحلۀ اول در مقوله هسته ای مدل جای می گیرد که عبارتند از: شناخت مسأله و جمع آوری اطلاعات، تعیین معیار ها، ارزیابی راه حل ها و انتخاب. مرحله چهارم فرآیند تصمیم گیری که مرحله ی اجرای تصمیمات است، در راهبرد های فرآیند مدیریت علوی جای می گیرند. این راهبردها که وظایف مدیریت اسلامی به شمار می روند عبارتند از: برنامه ریزی- سازماندهی- مدیریت اموال عمومی- مدیریت منابع انسانی و مدیریت ارتباطات و اطلاعات. مرحلۀ پنجم فرآیند تصمیم گیری، اصول بعد از اجرای تصمیمات را بر شمرده است که در فرآیند مدیریت علوی قرار نمی گیرد و جزء فرآیند تصمیم گیری است. اهداف فرآیند مدیریت علوی عبارتند از : امنیت، رفاه، عمران، هدایت و ارشاد و وفاداری مردم به حکومت. متغیر های میانجی تأثیر گذار بر فرآیند مدیریت به دو دسته تقسیم شده اند: متغیرهای درون سازمانی و متغیر های بیرون سازمانی. مقوله های میزان جذابیت پیامدها، میزان دلبستگی اعضاء سازمان، میزان وفاداری مردم به سازمان و قدرت عوامل ذی نفوذ از جمله متغیر های درون سازمانی مؤثر بر راهبرد ها، به شمار می روند. و مقولات عوامل طبیعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نیز متغیر های برون سازمانی هستند که بر راهبردهای مدیریت علوی تأثیر گذارند. علاوه بر فرآیند مدیریت علوی و فرآیند تصمیم گیری علوی، الگوی رهبری تناسبی نیز از دل داده ها استخراج شده است؛ که دارای پنج سبک عادلانه، حمایتی، مشاوره ای، ترغیبی و مشارکتی است. سؤالات فرعی 1-برمبنای عهدنامه مالک اشتر خصوصیات لازم در مدیریت اسلامی چیست؟ تقوا، عدالت، تدبیر و شرح صدر 2-بر مبنای عهدنامه مالک اشتر زمینه های لازم برای شکل گیری مدیریت اسلامی کدامند؟ مقبولیت مردمی و مشروعیت قانونی 3-مدیریت اسلامی بر مبنای عهدنامه مالک اشتر چه وظایفی دارد؟ برنامه ریزی، سازماندهی، مدیریت منابع انسانی، مدیریت اموال عمومی و مدیریت ارتباطات و اطّلاعات 4-متغیّرهای زمینه ای(عومل درون سازمانی)تأثیرگذار برراهبردهای مدیریت اسلامی کدامند؟ میزان وفاداری مردم به حکومت، میزان جذّابیت پیامدها، میزان دلبستگی اعضاء سازمان به یکدیگر، قدرت عوامل ذی نفوذ 5-متغیّرهای مداخله گر (عوامل برون سازمانی) تأثیرگذار بر راهبردهای مدیریت اسلامی کدامند؟ متغیّرهای سیاسی، ،متغیّرهای اقتصادی، متغیّرهای فرهنگی و عوامل طبیعی 6-پدیده محوری وهسته ای مدیریت اسلامی چیست؟ مقوله ی تصمیم گیری (مراحل اوّل تا سوّم فرایند تصمیم گیری) 7- بر مبنای عهدنامه مالک اشتر مدیریت اسلامی چه اهدافی را دنبال می کند؟ امنیت، عمران، هدایت و ارشاد، رفاه، وفاداری مردم به حکومت 3-5- پیشنهاها در پایان باید اذعان کرد که اهداف پژوهش که در فصل اول بیان شد در طی این پژوهش محقق شده است. هدف اصلی این پژوهش دستیابی به مدلی جامع بود که اطلاعات لازم را در خصوص مدیریت کارا و اثربخش به مدیران ارائه دهد. که با استفاده از داده های موجود در متن عهدنامه مالک اشتر و باکمک تألیفات متعدد در این زمینه تقریباً این مهم محقق شد. هرچند کاستی هایی ممکن است در نحوه ی مدلسازی این نظریه وجود داشته باشد که حتماً وجود این کاستی ها ناشی از اطلاعات محدود پژوهشگر در زمینه مدلسازی و شاید تعبیر و تفسیر نادرستی باشد که از داده ها به عمل آورده است. ولی این نظریه راه را برای پژوهش های بعدی هموار ساخته است. محقق به این نتیجه رسیده است که خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار مولاعلی(ع)، برای پرداختن به موضوعات علمی و پژوهشی مختلف، بخصوص در زمینه مدیریت و حکومت اسلامی، منبع اطلاعاتی بسیار ارزشمندی به شمار می رود. در کل نهج البلاغه سراسر حکمت و معرفت است؛ و محققین می توانند با استفاده از مطالب مندرج در نهج البلاغه، دیگر فرایندهای علوم انسانی واسلامی را مدلسازی نمایند. 4-5- قلمرو ومحدودیت های تحقیق دراین پژوهش سعی شده که ازشرح وتفسیرهای گوناگون از عهدنامه مالک اشتر استفاده شود ولی بدلیل ناکافی بودن اطلاعات دراین تفاسیر، ازتألیفات متعدد در زمینه مدیریت اسلامی منتج ازنهج البلاغه استفاده شده است که اکثراین تألیفات ازعهدنامه مالک اشتربهره گرفته اند. دانشمندان ما دراین زمینه تألیفات گوناگونی ارائه داده اند ولی به مدلسازی و نظریه پردازی با استفاده از داده های متون اسلامی نپرداخته اند. دربحث کلان مدیریتی مانند امامت و بحث ولایت فقیه نظریات متعددی ارائه شده ولی درخصوص مدیریت بطورکلی فقط سفارشات و داستان های نقل شده از امام علی (ع) را شرح وتفسیر کرده اند. بنابراین این پژوهش گامی نو در زمینه نظریه سازی و ساخت مدل ازداده های متون اسلامی درزمینه مدیریت اسلامی به شمار می رود. فهرست منابع الف - منابع فارسی 1.قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای، مهدی. (1384). قم: دارالغدیر. 2. سید رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین. (1379). نهج البلاغه. ترجمه ی محمد دشتی. چ دوم، قم: انتشارات پارساییان. 3. سید رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین. (1368). نهج البلاغه. ترجمه سیدجعفر شهیدی. چ اول، تهران: شرکت انتشارات علمی وفرهنگی. 4. سید رضی، ابوالحسن محمدبن الحسین. (1377). نهج البلاغه با ترجمه و شرح فشرده. ترجمه محمد جعفر امامی و آشتیانی. چ پنجم، قم: انتشارات علی بن ابی طالب(ع). 5. ابن اعثم کوفی،محمدبن علی. (1372). الفتوح. ترجمه محمد ابن احمد مستوفی. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. 6. ابن خلدون، عبدالرحمن. (1359). مقدمه ی ابن خلدون. ترجمه پروین گنابادی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. 7. ابطحی، سید حسین. (1368). مدیریت منابع انسانی. چ پنجم، کرج: مؤسسه تحقیقات و آموزش مدیریت. 8. آریانپور کاشانی،عباس وآریانپور کاشانی، منوچهر. (1363). فرهنگ انگلیسی به فارسی. چ پنجم، تهران: انتشارات امیرکبیر. 9.آزاد ارمکی، تقی. ( 1387 ). اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان از فارابی تا ابن خلدون. چ سوم، تهران: سروش. 10. اتابکی، پرویز. ( 1380). فرهنگ جامع کاربردی فرزان. چ اول، تهران: نشر پژوهش فرزان روز. 11. استادی، رضا. (1379). بیست مجلس پیرامون عهد نامه مالک اشتر. چ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه. 12.استونر، جیمز ای.اف و دیگران. ( 1379). مدیریت. ترجمه پارساییان و اعرابی. چ چهارم، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی. 13. اقبال آشتیانی، عباس. ( 1382). شرح حال عبدالله بن المقفع. چ اول، تهران: اساطیر. 14. آل بورایی، محمد بن عبدالله. (1380). مدیریت و اداره دولتی در اسلام . ترجمه عبدالله جاسبی، نیکو مرام، ربیعی، رستمیان. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی. 15.الوانی،سید مهدی. ( 1385). مدیریت عمومی. چ چهل و یکم، تهران: نشر نی. 16. امینی، عبدالحسین. (1388). گزیده ای جامع از الغدیر. ترجمۀ محمد حسن شفیعی شاهرودی. چ چهارم، قم: انتشارات مؤسسه میراث نبوت. 17. بازرگان،عباس. ( 1389). مقدمه ای بر روش های تحقیق کیفی وآمیخته. چ دوم، تهران: دیدار. 18. بازرگان،عباس. (1385). جزوه آموزشی اقدام پژوهشی. تهران: دانشگاه تهران. 19. برکو، ری ام. و ولوین، آندرو دی. و ولوین، دارلین آر. (1378). مدیریت ارتباطات فردی و عمومی. ترجمه سید محمد اعرابی و داوود ایزدی. چ اول، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی. 20. بهارستان، جلیل. (1384). مباحث مدیریت. چاپ اول، جامعۀ تعلیمات اسلامی یزد. 21. بهشتی، محمدحسین. (1365). مدیریت اسلامی و اوصاف رهبری. سازمان امور استخدامی کشور. 22. پیروز،علی ودیگران. (1384).مدیریت در اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه ودانشگاه. 23. تقوی دامغانی، سیدرضا. (1368). نگرشی برمدیریت اسلامی. چ اول، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. 24. توانایان فرد،حسن. تاریخ اندیشه های اقتصادی در جهان اسلام. تهران : بی جا، بی نا. 25. جعفری،سید محمدمهدی. (1372).پرتوی از نهج البلاغه. چ اول، تهران : وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی. 26. چاوشی،سیدکاظم. (1388). بررسی رویکردهای نظری به مدیریت اسلامی. فصلنامه پژوهشی میان رشته ای قرآنی. سال اوّل: شماره دوّم. 27. حاتمی، محمدرضا. (1384). مبانی مشروعیت حکومت در اندیشه سیاسی شیعه. چ اول، تهران: انتشارات مجد. 28. حاج سید جوادی،احمدرضا؛ فانی، کامران و خرمشاهی، بهاءالدین. ( 1372). دایره المعارف تشیع. چ دوم، ج 1، تهران: مؤسسه دایره المعارف تشیع. 29. حسینی سیاهپوش، سیدمحمود. (1365 ). تئوری عمومی سیستم ها از دیدگاه اسلام. تهران: جهاد دانشگاهی. 30. حلبی، علی اصغر. (1372). تاریخ تمدن اسلام ( بررسی های چند درفرهنگ و علوم عقلی اسلامی ). چ دوم، تهران: انتشارات اساطیر. 31. حلّی، حسن بن یوسف.(1407ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. ترجمه و شرح از حسن حسن زاده آملی. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 32. خاکی، غلامرضا. (1384). روش تحقیق با رویکردی به پایان نامه نویسی. چ دوم، تهران: نشر بازتاب. 33.خاکی، غلامرضا. (1388). روش تحقیق درمدیریت. چ چهارم، تهران: انتشارات بازتاب. 34. خوانساری، جمال الدّین محمّد. (1360) . شرح عزر الحکم و دررالکلم. چ سوم، تهران: دانشگاه تهران. 35. دلشاد تهرانی، مصطفی. (1379). حکومت حکمت. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 36. دهخدا، علی اکبر. (1370). لغت نامه. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 37. ذاکر صالحی ، غلامرضا. (1373). دید گاه دانشمندان مسلما ن در زمینه حاکمیت. مجله مصباح. پاییز: شماره 11. 38. ذکاوتی قراگزلو، علیرضا. ( 1367 ). زندگی و آثار حاحظ. چ اول، تهران: شرکت علمی و فرهنگی. 39. رابینز، استیفن پی. (1390). مبانی رفتار سازمانی. اعرابی و پارسائیان، چ سی ویکم، تهران: دفتر پژوهش های فرهنگی. 40. رابینز، استیفن. (1381 ). تئوری سازمان. ترجمه سید مهدی الوانی و دانایی فرد. چ پنجم، تهران: صفار. 41. رضاییان، علی. (1369). اصول مدیریت. چ اول، تهران: سمت. 42. رضاییان، علی. (1390). مبانی سازمان و مدیریت. چ چهاردهم، تهران: سمت. 43. سارتون، جرج. (1383). مقدمه بر تاریخ علم. ترجمه غلامحسین صدری افشار. چ دوم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. 44. ساده، مهدی. (1375). روش های تحقیق. تهران: انتشارات ساده. 45.سعادت، اسفندیار. (1369). نقدي بر مدل كلاسيك تصميم گيري. دانش مديريت. تابستان و پائيز: شماره 9و10. 46.سعادت،اسفندیار. (1372). فرایند تصمیم گیری در سازمان. تهران: مؤسسه چاپ وانتشارات دانشگاه تهران. 47. سید جوادین، سید رضا. (1382). مروری جامع بر نظریه های مدیریت و سازمان. چ اول، تهران: نگاه دانش. 48.شفریتز جی. ام و استیون اوت، جی.(1379). تئوری سازمان : اسطوره ها. ترجمه علی پارسائیان. تهران کتاب فرزانه. 49.صادق پور، ابوالفضل و مقدس، جلال. (1370). نظریه جدید سازمان ومدیریت. تهران: انتشارات فروردین. 50. صفر زاده،حسین. (1385 ). تئوری های مدیریت. چ دوم، تهران: پوران پژوهش. 51. طباطبایی، سید محمد حسین. (1376). تفسیر المیزان. تهران: نشر دارالکتب الإسلامیه. 52.ظریفیان، غلامرضا. (1376). دین و دولت دراسلام. تهران: میراث ملل متحد. 53.علوی زادگان، ابراهیم. ( 1390). ابن خلدون ؛ نظریه پرداز مقدم بر فیلسوفان غرب. روزنامه رسالت: شماره 7444. (الکترونیکی). 54. غزالی، محمد بن محمد. (1351). نصیحة الملوک. تصحیح و مقدمه از جلال الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی. 55.فارابی، ابو نصر محمد. (1361). آراء اهل المدینة الفاضله. ترجمه سید جعفر شهیدی، چ دوم، تهران: طهوری. 56.فارابی، ابو نصر محمد. ( 1358 ). سیاست مدینه. ترجمه و تحشیه از جعفر سجادی. تهران: انجمن فلسفه ایران 57.فیضی، طاهره. ( 1383). مبانی سازمان و مدیریت. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور. 58.قمی، محمد .(1376). کنز الدقائق و بحر الغرائب. چ اول، مؤسسه آموزشی و تحقیقاتی منابع دفاعی. 59.کریم زاده میبدی، علی. (1383 ). متفکران عرصه مدیریت. نشریه مصباح. سال سیزدهم، شماره 53. (الکترونیکی). 60. لاودن، کنت سی. و لاودن، جین پی. (1389). سیستم های اطلاعات مدیریت. ترجمة حبیب رود ساز و سینا محمد نبی و امیرحسین بهروز. چ دوم، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی. 61.لمبتون، آن و سواین فورد، کاترین. ( 1380 ). دولت و حکومت دراسلام. ترجمه: سید عباس صالحی و محمد مهدی فقیهی، چ دوم، تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج. 62.محمدی، بیوک. ( 1387). درآمدی بر روش تحقیق کیفی. چ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 63.محمدی، علی.(1385). مدیریت سازمان. تهران: دانشگاه پیام نور. 63.مصباح یزدی، محمد تقی.(1391). پیش نیازهای مدیریت اسلامی. چ چهارم، قم: مؤسسه آموزش و پژوهشی امام خمینی. 65.مطهری، مرتضی. ( 1386). سیری در نهج البلاغه. تهران: انتشارات صدرا . 66.مطهری، مرتضی. (1353). عدل الهی. چ سوم، تهران: مؤسسه انتشارات اسلامی . 67.مطهری،مرتضی. (1364). امامت و رهبری. چ دوم ،تهران: انتشارات صدرا. 68.معلوف،لویس. (1382). فرهنگ بزرگ جامع نوین عربی به فارسی. ترجمه احمد سیّاح، تهران: انتشارات اسلام.. 69.مکارم شیرازی، ناصر.(1369) . تفسیر نمونه. چ اول، قم: مدرسه الامام امیرالمؤمنین. 70.مکارم شیرازی، ناصر. ( 1368). مدیریت و فرماندهی در اسلام. قم: انتشارات هدف. 71.منصوریان،یزدان. (1385). گراندد تئوری چیست و چه کاربردی دارد. ویژه نامه همایش علم اطلاعات و جامعه اطلاعاتی. اصفهان: دانشگاه اصفهان. 72.مهرگان، محمد رضا. (1382). پژوهش عملیاتی. چ هفدهم، تهران: نشر کتاب دانشگاهی. 73.نطقی ، حمید. (1359). مدیریت و روابط عمومی. تهران: انتشارات دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی. 74.مصباح یزدی، محمدتقی(1376)« پیش نیازهای مدیریت اسلامی » تهران، مؤسسه امام خمینی. 75. نجمی زنجانی،محمد (1319)«ابن سینا و تدبیر منزل» تهران:چاپخانه ایران. 76.هدایتی، سیدهاشم. (1381). جایگاه ارزشها در تئوریهای مدیریت. ماهنامه تدبیر، سال سیزدهم، شماره 130. (الکترونیکی). ب- منابع عربی 1.ابن ابی الحدیدالمعتزلی، عزّالدین عبدالحمید. (1378ق). شرح نهج البلاغه. چ اول، مصر: داراحیاءالکتب العربیه. 2.الحسینی الخطیب، السیّد عبدالزّهراء. (1395ق). مصادر نهج البلاغه و أساینده. الطبعه الثانیه، بیروت: مؤسسه الاعمی للمطبوعات. 4.الکراجکی، محمد بن عثمان. (1405 ق). کنز الفوائد. بیروت: دارالأضواء. 5.راغب اصفهانی، ابی القاسم الحسین بن محمد. (1412 ق). المفردات فی غریب القرآن. چ اول، دمشق- بیروت: دارالقلم، الدار الشامیه. 6.سبط ابن الجوزی، یوسف ابن قزاوغلی. (1401ق). تذکره الخواص. چ اول، بیروت: مؤسسه اهل البیت علیهم السلام. 7.قمی، عباس. (1428ق). سفینه النجار. چ پنجم،قم: دارالاسوۀ للطیعۀ والنشر. 8. مجلسی، محمد باقر. (1403ق). بحارالانوار. چ سوم،لبنان- بیروت: دارإحیاءالتراث العربی. ج- منابع انگلیسی 1-Archer, Ernest R.(Feb1980). "How to make a business decision: An analysis of theory and practice"; Management Review, No. 69. 2-Blai, Boris(Jan 1986) "Eight steps to successful problem solving"; Supervisory Management. 4- Calvert, Randall(1989) "Political Decision Making with Costly and Imperfect Information"; in P. E. Johnson; Formal Theories of Politics: Mathematical Modelling in Political Science; New York: Pergamon Press. 5-Davis, Gordon B. & Margrethe H. Olson(1984)" Management Information Systems: Conceptual Foundations, Structure, and Development" 2nd Ed. New York: McGraw-Hill. 6-Drucker, Peter(Feb1987) "How the effective executive does it?"; Fortune. 7-Glaser, B.& strauss,A(1967) ''The Discovery of the Grounded Theory: Strategres for Qualitative Research'' , New york. 8- Keeney, Ralph L(1998)" Smart Choices: A Practical Guide to Making Better Decisions" Boston: Harvard Business School Press. 9-Kenji,Doya&shadlen,Michael N(2012)"Decision Making".current opinion in Neurobiology22(6). 10- March, James G(1994)" A Primer on Decision Making" New York: Free Press. 11-Neuman,Lawrence(1977) ''Socialresearch methods : qualitative and quantitative approches''3d.ed.Boston, Allun and Bacon. 12-Powell,R(1999)''Recent trends in research: amethodological essay'',Library and Information Science Research , Vol, 21NO.1. 13-Render, Barry & Ralph Stair, Jr(1992)" Introduction to Management Science" Boston: Allyn and Bacon. 14-Robbins, Stephen, P(2000)" Managing Today" New Jersey: Prentice Hall. 15--Robbins, Stephen, P(1998)"Management Concepts Applications"1998 16- Selden,L(2005) ''On grounded theory-with some malice''.Journal of Documentation , vol,6 1NO.1. 17-Simon, Herbert A(Oct 1986) "Rationality in Psychology and Economics" Journal of Business". 18-Simon, Herbert A(Feb 1987) "Making Management Decisions: The role of Intuition and Emotion" Academy of Management Executive; No. 1. 19-Simon, Herbert H(1980) "Cognitive Science: The newest science of the artificial" Cognitive Science. 20-Sousa.C.A.A& Headriks, P.H.J(2006)" The need for grounded theory in developing a knowbedge based view of organization research methods" vol.9, NO3. 21-Stone, Deborah(1997)" Policy Paradox: The Art of Political Decision Making" London: w. w. Norton & Company. 22-Strauss, A.and Corbin,j (1998)”Basics of Qualitative Research: Grounded Theory Procedures and Thechnique"(2nd Edition), sage, Newbury Park,London. د- منابع اینترنتی 1-ReasearchMethodology,Association of operating Room nurses Journal,available at: (http://www.Findarticle.com)cf-o/mofs1) 2-/http://www.fig.ir/course/elearning/34-article003.html.1 /http://www.en.wikipedia.org/wiki/financial management. 3-